O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TОSHKЕNT AХBОRОT TЕХNОLОGIYALARI UNIVЕRSITЕTI
«Axborot xavfsizligi» kafеdrasi
INDIVIDUAL LOYIHA
Mavzu: Raqamli kriminalistika
Bajardi:Mirahmetova Sabina
Ilmiy rahbar: Allnov.O
Toshkеnt - 2020
Mundarija
Kirish
Bob. Kriminalistika 1.1 Kriminalistikaning predmeti, vazifalari, tizimi va boshqa yuridik fanlar bilan aloqasi 1.2. Kriminalistikaning metodlari 1.3. Kriminalistik texnikaning asoslari 2. Bob Raqamli kriminalistika 2.1. Raqamli kriminalistika tarixi 2.2. raqamli kriminalistika nima? Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
KIRISH
Krim inalistika fani 0 ‘zbekiston Respublikasida yurisprudensiya, yuridik ta’lim rivojlanishida nazariya va am aliyotning o ‘zaro bog‘liqligini ta’minlashga qaratilgan sud-huquq islohotlarini am aliy jihatdan ta’m inlovchi fandir. Zero, sudlarda k o ‘rilayotgan har bir ishda haqiqatni aniqlam asdan turib uni to ‘g‘ri va adolatli hal etish, inson huquq va erkinliklarining qonuniy him oyasini ta ’m inlash m um kin emas. Krim inalistika fanini o ‘rganish orqali shaxsni gum on qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchilarning qonuniy huquq va erkinliklarini buzilishining oldini olish ham da jabrlanuvchining huquqlarini to ‘liq kafolatlashga erishiladi. ljtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda ijtimoiy munosabatlar huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida bir qancha amaliy masalalami yuzaga keltirmoqda. Bu esa o ‘z navbatida, m am lakatim izda kriminalistikaning yangidan yangi rivojlantirish inetodlari va vositalarini ishlab chiqish, ulam i am aliyotga k en g tatb iq etish zarurligini k o ‘rsatadi. Mazkur maqsadlarga erishish uchun quyidagi kriminalistikaning asosiy rivojlanish yo‘nalishlarini belgilash lozim. Birinchidan, kriminalistikaning nazariy asoslarini roman-german, anglo-sakson va M DH mamlakatlaridagi ilmiy maktablar yutuqlaridan foydalangan holda yanada rivojlantirish zarur. Bunda, kriminalistikani rivojlantirishga nafaqat jinoiy-huquqiy tomondan, balki sohalararo nuqtayi nazardan yondashish kerak. Ikkinchidan, mamlakatimizda kriminalistik texnikani rivojlantirish, jum ladan, yangi dalil turlari k o ‘payib borishi natijasida ular bilan ishlash usullarini yanada takomillashtirish va bu borada professional mutaxassislami tayyorlash lozim. Uchinchidan, kriminalistik taktikani rivojlantirish sohasida tergov harakatlarining samaradorligini oshirish va respublika miqyosida huquqni m uhofaza qiluvchi organlar, ularning tarkibiy tuzilmalari o ‘rtasida o ‘zaro hamkorlikni yanada kuchaytirish, tegishli hamkorlikni xalqaro miqyosda rivojlantirish. To‘rtinchidan, yangi turdagi jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlarini ishlab chiqish, yangi ekspertiza turlarini amaliyotga joriy etish va mavjudlarini takomillashtirishdan iborat. Xulosa qilib aytganda, mazkur darslikda yuqorida qayd etilgan yo‘nalishlar asosida zamonaviy kriminalistikaning rivojlanish istiqbollari, xususan, kriminalistik texnika va taktikaning jinoyatlarni tez va to‘la ochish, ularning oldini olishdagi bugungi kun imkoniyatlari yoritilgan. Mazkur darslik 0‘zbekiston Respublikasida huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida yuzaga kelayotgan ayrim muammolarni aniqlash va tahlil etishda hamda ularning yechimini topishda huquqshunoslar uchun yuridik manba bo‘lib xizmat qiladi.
Kriminalistika jinoyatlarini ochish va oldini olishda dalillarni topish, olish, mustahkamlash va tadqiq etish bilan bogMiq harakatlami JPKga k o ‘ra am alga oshiradigan taktik-m etodologik usullari, shu m aqsadda q o ila n ila d ig a n ilm iy-texnik vositalar va ularni joriy qilish t o ‘g ‘risidagi fandir. Uning asosiy vazifasi tergov qilishda va jinoyatchilikni ochishda huquqni himoya qiluvchi organlami ilmiy asoslangan usullar, vositalar va metodlar bilan qurollantirishdan iboratdir. E sd a tu tin g ! “K rim inalistika” (lot. “ crim inal” - “jin o y a t”, yunon. “ logos” - “ta ’lim ot” - s o ‘zm a-so ‘z “jin o y at haqidagi fan” m a’nosini anglatadi) atam asi ilk m arotaba X IX asr oxiri - 1908-yilda avstriyalik olim G ans G rossning “ K rim inalistika tizim i sifatida tergovchilar uchun qoMIanma” asarida jin o y atn in g terg o v qilish texnikasi, taktikasi va m etodikasini o ‘rganadigan fanga nisbatan qoM lanilgan edi. U nda krim inalistikaga jin o y at huquqiga nisbatan yordam chi fan, jin o y at huquqini am alga oshirishga qaratilgan ta ’lim ot sifatida yondashilgan. Kriminalistikani turli mamlakatlarda turlicha nom bilan atalgan - “ ilmiy politsiya” , “texnik politsiya” , “jin o iy texnika” va h.k. B izning davrimizda ham bu atama bir xilda qoMlanihnaydi - bir qator m am lakatlarda u “kriminalistik texnika” m a ’nosida ishlatiladi. j E sd a tu tin g ! K rim in a listik a -jin o y a tn i ochish va oldini olish m aqsadida ] dalillarni izlash, yigMsh, qayd etish va tadqiq etish b o ‘y icha jin o y at-protsessual 1 qonunida nazarda tutilgan harakatlam i bajarish uchun qoM laniladigan texnik i vositalar, taktik usullar va m etodlar to ‘g ‘risidagi fan. Kriminalistikaning p redm eti - jinoyatchilik mexanizmi, jinoyat va uning ishtirokchilari to ‘g ‘risidagi maMumotning vujudga kelishi, dalillarni t o ‘plash, tekshirish, baholash va foydalanish qonuniyatlari va ularni bilish asosida jinoyatlarni tergov qilish hamda oldini olishning maxsus vosita va usullari majmui. 6 E ’tib o r q a ra tin g ! K rim inalistikaning um um iy vazifasi - jin o y at huquqi va jin o y at protsessi bilan hal etiladigan vazifalarga m os keladi ham da jin o y at sud ishlarini yuritish vazifalaridan kelib chiqadi va jin o y atn i tez va to ‘la ochishga ta ’sir k o ‘rsatishdan, aybdorni fosh qilish va qonunni to ‘g ‘ri jo riy etishni ta ’m inlashdan, shaxs, uning huquqi va erkinliklari, m ol-m ulkini, shuningdek jam iy at va davlatning m anfaatlarini jin o iy tajovuzlardan him oyasini ta ’m inlashdan iborat. K rim inalistika um u m iy va m axsus vazifalarni bajaradi. Jinoyatlarni tez va to‘la ochishga erishish - bu tayyorlanayotgan yoki sodir etilgan jinoyatning haqiqiy manzarasini ochish va ish yuzasidan haqiqatni tiklash. Sud muhokamasiga qadar jinoyatni ochishda tezkorqidiruv va tergov organlari ishtirok etadi. Ulardan har biri o ‘z protsessual vakolati doirasida harakat qiladi, bunda ular o ‘zlariga xos vosita, usul va metodlarni qo‘llab, jinoyat to ‘la ochilishning umumiy vazifalarini hal qilishda hissalarini q o ‘shadilar. K rim in a lis tik a n in g m a x su s v a z ifa la r i t e r g o v v a e k sp e r t a m a liy o tid a sa m a r a li fo y d a la n is h g a y o 'n a ltir ilg a n te x n ik v o s ita la r , taktik u sulla r v a m e to d ik ta v siy a la r n in g y a n g ila r in i ish la b c h iq is h v a m avjdla r in i ta k o m illa s h tir ish h u q u q b u z a r lik n in g j j k r im in a listik adahozirgi ta b iiy , o ld in i o lis h i v o s ita la r i v a j m e to d la r in i v u ju d g a j k e ltir is h v a u la rn i \ ta k o m illa s h tir ish j te x n ik v a ijtim o iy fanlar: m a te m a tik a , in fo rm a tik a , b io lo g iy a , fa lsa fa , m a n tiq , p s ix o lo g iy a v a b o sh q a fan larn i sa m a r a li j o r iy e tis h y o ‘ lla rin i izla b to p ish Krim inalistika o ‘zining ilm iy q onu niyatlariga ega. Ular jinoyatlarni tergov qilish asoslarini o ‘rgatadi. Jinoyatni tergov qilish qonunda k o ‘zda tutilgan tartibda surishtiruv va dastlabki tergov organlari faoliyatini tashkil etadi, bunda ijtimoiy xavfli xatti-harakatlar mavjudligi yoki mavjud emasligi, uni sodir etgan shaxs aybdorligi yoki aybdor emasligi va ishni to ‘g ‘ri hal qilish uchun ahamiyatli hisoblangan boshqa holatlar belgilab olinadi. Bularni isbot qilish uchun kriminalistika vositalari, usullari va metodlari yordamida protsessual qonunda ko‘rsatilgan manbalar qo‘lga kiritiladi. Jinoiy ishlarni tergov qilishning o ‘ziga xos tom onlari mavjud. Shulardan biri jinoyatni aniqlash bilvosita tarzda amalga oshiriladi. Tergovchining o ‘zi jinoyat hodisasini koTm aydi, balki uning odamlar xotirasidagi ifodasini v a jinoyat izlarini o ‘rganadi. 7 Dalillarni topish (izlash) - tergov organlari faoliyatida muhim va ayni vaqtda murakkab ham da qiyin vazifa hisoblanadi, chunki jinoyatchi k o ‘p hollarda jinoyat sodir etgan izni y o 'q o tish yoxud yashirishga harakat qiladi va shuningdek o'zining jismoniy tabiatiga ko'ra izlar ko ‘pincha yaqqol ko‘rinmaydi. Dalillar joyini k o 'zd an kechirish, tintuv o ‘tkazish, nam una olish, guvohlarni so'roq qilish va boshqa tergov harakatlari vositasida olinadi. Ularni izlashda kriminalistik texnika vositalarini mohirona qo'llash, tergov taktikasi usullari va metodik tavsiyalariga rioya qilish talab etiladi. M a ’lu m o t u ch u n ! Guvohlar yong‘in sodir boMgan joyda tutunni kuzatgan , boMsalar, biror predmet kuyganligi to‘g‘risida taxmin qilish mumkin, tutun ] koMdmtir boMsa - qonuniyatga ko‘ra soch, teri, rezinka va boshqa buyumlar [ kuyganligini anglatadi. Alanga ko‘kimtirroq nursiz boMsa, shakar, glitserin, [ yog‘och spirti yoki tarkibida 25 foizdan ko‘proq kislorod boMgan boshqa ■ buyumlar yonayotganligini koMsatadi. ■ Sanchadigan, kesadigan yoki chopadigan qurol bilan tan jarohati yetkazilganda yaralangan joydan ko'p qon ketadi, jabrlanuvchi topilgan joyda qon izlari bo'lmasa, jarohat boshqa joyda yetkazilganligini ko'rsatadi. Kriminalist bunday holatlarga qarab qanchalik tez yo'nalish olsa, u hodisaning haqiqiy xususiyati to'g'risida shunchalik asoslangan tarzda xulosa chiqarishi mumkin. Kriminalistika o'zining am aliy q on u n iyatlariga ham ega boMishi kerak. Ular jinoyatchi shaxsning jism oniy va ruhiy holatlari va sodir etgan jinoyat usullari o'rtasidagi aloqalarida namoyon boMadi. M ashg'ulot yoki kasb-koriga qarab jinoyat quroli va har xil m axfiy qurollar tanlanadi. Jinoyatni sodir etish va yashirish usullari bilan ro'y bergan hodisa izlari qonuniy jihatdan bir-biriga bogMiq. A m m o shuni ta ’kidlash kerakki, kriminalistika vositalari, usullari va metodlari yordamida ochilgan izlar va boshqa dalillarga asoslangan maMumotlar protsessual qonun yo'li bilan aniqlansa, ular dalillar sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Aks holda ular dalil boMa olmaydi. QoMga kiritilgan izlar va boshqa ashyoviy dalillarni asl holatda saqlash kerak. Saqlash chogMda ko'rinishi, shakli o'zgargan predmetlar dalillik kuchini yo'qotishi mumkin. Masalan, voqea sodir boMgan joydan topilgan o'q u yoki bu sabablar bilan (noto'g'ri o'ralgan, boshqa metall predmetlar tegib turgan) mikrorelyef (mayda g ‘adir-budirliklar)ini yo'qotadi, natijada u otilgan o'sha qurolga mos kelmay qolishi mumkin. 8 K rim inalistika tizim i Kriminalistika tizimi to‘rtga boMinadi: 1. K rim in alistik an in g ilm iy asoslari va m etodologiyasi. Kriminalistikaning ushbu qismida uning ilmiy asoslari, vazifalari, metodlari, kriminalistik identifikatsiya va diagnostika kabi masalalar o ‘rganiladi. 2. K rim in alistik texnika. Kriminalistik texnika bu faqat texnika vositalarining yigMndisi boMibgina qolmay, balki kriminalistikaning umumiy nazariyasi va tabiiy hamda texnika fanlari asosida ishlab chiqilgan ilmiy qoidalar, usullar va metodlar majmuyidir. Bunda daliliy obyektlami topish, saqlash, qayd etish, tadqiq etish va jinoyatning oldini olish uchun protsessual qonunga muvofiq ulardan foydalanish maqsad qilib q o ‘yilgan. Kriminalistik texnika vositalaridan ham tergovchi, ham ekspert muassasalari foydalanadi, texnik asbob-anjomlar esa eng murakkab va xilma-xil ekspert tadqiqoti oMkazish imkoniyatini beradi. Kriminalistikaning bu qismiga asosiy kriminalistika texnikalari, sud fotografiyasi, izlar to ‘g ‘risidagi t a ’limot (trasologiya), sud ballistikasi, hujjatlarning texnik-kriminalistik tadqiqoti, xat va dastxatning kriminalistik tadqiqoti, odam ning tashqi qiyofasi b o cyicha tasvirlash va kriminalistik ro ‘yxat kiradi. Kriminalistik texnika m avzusining xilmaxilligiga qaramay, ularning rivojlanishi va tabiiy-texnik asoslari umumiy boMib qolaveradi. 3. K rim in alistik taktika. Tergov taktikasi - bu kam kuch, vosita va vaqt sarflab yuqori samaraga erishish maqsadida jinoyatni tergov qilish, ochish va oldini olishda qoMlaniladigan kriminalistikaning umumnazariy qoidalari, mantiq, psixologiya, sud etikasi va boshqa ilmiy bilimlardan foydalanishga asoslangan dastlabki tergovning taktik usullari va metodlarining tergovni rejalashtirishning majmuidir. Tergov taktikasi faqat dalillarni ochish va tadqiq qilishga y o ‘naltirilgan ayrim tergov harakatlari oMkazish usullarini ishlab chiqibgina qolmay, ayni vaqtda vujudga kelgan tergov vaziyatlaridan kelib chiqib, aniq bir ishni tergov qilishning um um iy y o ‘nalishini tanlashga ham yordam beradi. 4. Jin oyatlarn in g aloh id a turlarini tergov qilish m etodikasi. Jinoyatning alohida turlarini tergov qilish - bu jinoyatning har bir turiga tegishli o ‘ziga xos xususiyatlarni hisobga olib tergov qilish, ulam i ochish va oldini olishda qoMlaniladigan ilmiy qoidalar, texnik vositalar, taktik usullar va metodik qoidalar (tavsiyalar) majmuyidir. 9 QoMlaniladigan vositalar, usullar va tavsiyalar bir jinoyatni tergov qilishda samarali boMishi mumkin. Masalan, qotillik jinoyatiga nisbatan qoMlanilgan usul boshqa jinoyatlarni, aytaylik, iqtisodiy jinoyatlarni tergov qilishda samara bermasligi mumkin. Tavsiya qilingan metodika har bir jinoyatni tergov qilish, ochish va oldini olish protsessida eng qulay natijalarga erishish uchun maqsadga muvofiq boMgan vosita, usul va metodik qoidalarni tanlash imkoniyatini beradi. K rim inalistikan in g yu rid ik va boshqa fanlar bilan aloq alari Kriminalistika jinoyatchilikka qarshi kurashish vazifalarini hal qilishga yo'naltirilgan yagona yuridik fan emas. Jinoyat huquqi, kriminologiya, jinoyat protsessi ham shu maqsad uchun xizmat qiladi. Shuning o'zi kriminalistikaning ushbu fanlar bilan aloqasi zarurligini ko'rsatadi. Kriminalistika, eng avvalo, jin o y a t huq uq i bilan aloqador. Kriminalist ham dastlab jinoyat haqida taMimotga ega boMishi va unga tayanishi lozim. Jinoyat sabablarini o ‘rganuvchi va uning oldini olish tadbirlarini ishlab chiqadigan k rim inologiya bilan kriminalistikaning aloqasi ham yaqqol ko'rinib turibdi. Kriminalistika kriminologiyaning nazariy qoidalari v a am aliy materiallarini qoMlaydi, krim inologiya ham , o ‘z navbatida, aniq jinoyat sodir etishga olib keladigan sabab va sharoitlarni ochish bo'yicha kriminalistik bilimlardan keng foydalanadi. Kriminalistika o'g'rilik, hujjatlam i qalbakilashtirish va boshqa jinoyatlarning oldini olishga d a ’vat etilgan maxsus usullar va texnik vositalarni ishlab chiqishda ham faol qatnashadi. Kriminalistika jin o y a t protsessi bilan uzviy bogMiq. Kriminalistika ham jinoyat protsessi, ham jinoyatga oid sud yuritish ishlari vazifalariga bo'ysunadi, jinoyat protsessi prinsiplari va normalariga rioya qilib, kriminalistik texnika vositalari, taktik usullar va metodlardan foydalana oladi. Bu talablami buzgan holda to'plangan, qayd qilingan va tadqiq etilgan faktik maMumotlar sud dalillari boMa olmaydi, o 'z kuchi va ahamiyatini yo'qotadi. Jinoyatni tergov qilishda qoMlaniladigan kriminalistik usullar va vositalar jinoyat protsessual va normalarga muvofiq ishlab chiqiladi. Kriminalistika maMum darajada fu q arolik p rotsessi bilan ham bogMiqdir. Xususan, fuqarolik protsessini amalga oshirish uchun hujjatlami texnik-kriminalistik va dastxat ekspertizasida va boshqa 10 ashyoviy dalillarni aniqlashda kriminalistik usullar va metodlar qoMlaniladi. A yniqsa, bozor m unosabatlariga o ctish va x o ‘jalik yuritish faoliyatining yangi shakllari, bank tizimining rivojlanishi, muomalaga turli qimmatli qog‘ozlar - aksiyalar, veksellar chiqarilishi munosabati bilan fuqarolik ishlarida kriminalistikani qoMlash doirasi ancha kengaydi. Kriminalistika faqat yuridik fanlar bilan emas, balki boshqa ijtimoiygumanitar fanlar: mantiq, etika, psixologiya, tezkor-qidiruv faoliyati nazariyasi va boshqalar bilan aloqador hisoblanadi. M a n tiq fani o ‘rgatadigan mantiqiy fikr yuritish isbot qilish jarayoni samaradorligining zaruriy shartidir. Ilmiy bilimlarning rivojlanishi, ularning integratsiyalashuvi natijasida bilimlarning maxsus ta rm o g ‘i, tergov mantigM yoki isbotlash mantigM vujudga keldi, uning qoidalari tergov protsessida dalillarni tahlil qilishda foydalaniladi. Sud etikasi jinoyatni tergov qilishda qonun bilan birga qoMlaniladigan axloq qoidalarini ishlab chiqadi. Tergovchi u yoki bu texnik vositalar, taktik usullar va kriminalistik metodlardan foydalanish jarayonida axloq qoidalari talablarini buzishga haqi y o ‘q. A xloqsiz usullar va vositalar yordam ida tergov qilishga yoM qo ‘yib boMmaydi, chunki bu jinoyat hisoblanadi. Sud p sixologiyasi va uning qonunlari huquqbuzar, jabrlanuvchi, guvohlar va jinoyat protsessining boshqa ishtirokchilarining xulq-atvori, niyatini to ‘g ‘ri tushunish va tushuntirib berish imkoniyatini beradi. Shu asosda ularning xulq-atvorlarini va shunga olib kelgan sabablami obyektiv baholash imkoniyatini beruvchi shart-sharoitlar vujudga keladi. Psixologik omillar tergov ishlarini tashkil etish va oMkazishga, natijalar samarali boMishiga yordam beradi, bu ularni nafaqat hisobga olish, balki oldindan koMa bilish zarurligini koMsatadi. Masalan, soMoq qilish va koMsatuvlarga baho berishni sud psixologiyasisiz tasavvur qilib boMmaydi. Kriminalistika sud tibbiyoti bilan faqat bogMiq boMibgina qolmay, balki doimo aloqada faoliyat koMsatadi. Buni sud ishlarini yuritishda haqiqatni aniqlash, ashyoviy dalillarni tadqiq etish metodlari umumiyligi bilan izohlash mumkin. Jasad, qotillik qurollari, kiyim-kechaklar va boshqa ashyoviy dalillar kriminalistika va sud tibbiyotining urnumiy obyekti hisoblanadi va ulam i tadqiq qilish k o ‘pincha kom pleks tibbiykriminalistika ekspertizasi shaklida amalga oshiriladi. Kriminalistika, shuningdek sud p sixiatriya fani bilan bogMiq boMib, ruhiy kasallikka chalinganlar tomonidan sodir etilgan ijtimoiy xavfli harakatlarni tergov qilishda hisobga olinadi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va jabrlanganlar shaxsini oMganishda aqli rasoligi yoki aqli norasoligi to ‘g ‘risidagi ruhshunosning xulosalari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Yana shuni ta’kidlash kerakki, kriminalistikada tib b iy fan lar (fizika, kimyo, biologiya, fiziologiya va boshqalar), texn ik aga oid fanlar (radioelektronika, hisoblash texnikasi va boshqalar) hamda m atem atik a fanlari qonunlari va qoidalaridan keng foydalanib kelinmoqda.
K rim inalistikad a qoM laniladigan m etodlar tasnifi Metod - bu maMum bir maqsadga erishish uchun tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalarni tadqiq etish usullari. Har qanday fanlar kabi kriminalistika ham tabiat va jamiyat voqeliklarini hamda predmetlarni bilishning umumfalsafiy va mantiqiy usullariga suyanadi. Lekin har bir fan o ‘zi tekshiradigan jabhalarning mohiyati va tadqiq qilishning maqsadvazifalariga xos boMgan turli muayyan uslublardan foydalanadi, shuningdek yangi uslublar yaratadi. Kriminalistikada turli xil metodlar qoMlaniladi, ularni tasniflashda, eng avvalo, kriminalistikaning fan va amaliyot borasidagi metodlarini farq qilish kerak. Ulardan foydalanish imkoniyatlari tergov harakatlarini amalga oshirish maqsadi, shart-sharoiti va usullari bilan belgilanadi. Masalan, tergov eksperimenti amaliy faoliyat metodi sifatida faqat protsessual qonun bilan qat’iy tartibga solingan holda qoMlaniladi va ish uchun ahamiyatli boMgan maMumotlarni tekshirish hamda aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi. Ilmiy eksperimentlarga bunday talablar q o ‘yish shart emas. Kriminalistika, amaliy faoliyatda metodlar protsessual qonunlar va kriminalistikaning nazariy qoidalari asosida yaratiladi va foydalaniladi. Shu bilan birga, kriminalistik metodlar boshqa barcha fanlar t o ‘plagan ilmiy qoidalarga ham suyanadi. Masalan, shaxsni so ‘roq qilishda sud psixologiyasi qoidalari asos boMib xizmat qiladi, mantiq qoidalari tergov tusm ollarini yaratish va foydalanishda m uhim rol o ‘ynaydi. Kriminalistikada qoMlaniladigan metodlar tasnifi turli asoslarga ega. E ’tib o r qiling! K rim inalistikada m etodlar quyidagi talablarni qanoatlantirishi kerak: q a t’iy ilm iy asosga suyanish; qonunlarni buzm aslik; axloq norm alariga rioya qilish; xavfsiz boMish. Ular m azm uniga k o ‘ra u m u m ilm iy va m axsus turlarga boMinadi. 13 U m u m ilm iy k rim in alistik m etod lar Umumilmiy metodlar ichida, eng aw alo, dialektik metod muhim o ‘rin egallaydi. Unga binoan har bir buyum boshqalari bilan o ‘zaro aloqalarda, harakatda, m uayyan sharoitlarda kelib chiqishi va y o ‘qolishi mumkin. Jinoyatni ochish va tergov qilishda kelib chiqadigan har qanday masalani hal etishda dialektika tadqiq etilayotgan hodisaga obyektiv yondashuvning munosabatlari va aloqalarini, shuningdek, unga xos barcha xususiyatlarni e ’tiborga olishni talab etadi. Dialektika qonunlari barcha narsalar va voqeliklarning mohiyatini tadqiq qilish, bilish, shunday ekan jinoyatni ochish va uni sodir etgan shaxsni aniqlash imkoniyati bor, degan bilish nazariyasiga asoslanadi. Dialektik metod turli m unosabat va aloqalar e ’tiborsiz qolib ketishidan, bir tomonlama tergov qilishdan, faqat bir xil holat bilan qiziqishdan saqlaydi. Umumilmiy metodlarning muayyan turlariga kuzatuv, qiyoslash, o ‘lchash, tasvirlash, eksperiment oMkazish, modellashtirish va boshqalar kiradi. K uzatuv. Predmetlar va hodisalarni faol bir maqsadga qaratilgan reja asosida va bevosita qabul qilish kuzatuv orqali amalga oshiriladi. Kuzatuv amaliy faoliyatda tintuv va boshqa tergov harakatlarini amalga oshirish chog‘ida alohida ahamiyatga ega. Kuzatuv vazifalari predmet yoki hodisa xarakteriga qarab belgilanadi. Bir holatda - qidirilayotgan narsani topish, ikkinchi holatda uning aniq xossalari va belgilarini aniqlash, uchinchi holatda - tintuv va boshqa tergov xatti-harakatlari o ‘tkazishda gum on qilinuvchi yoki ayblanuvchi xulq-atvorini tahlil qilish zarur. Shu munosabat bilan kuzatuv jarayonida aniqlangan va protsessual m ustahkam langan b a ’zi faktlar dalillik aham iyatiga ega boMishi, boshqalari tusmollarni tuzish uchun material boMib xizmat qilishi mumkin. Q o ‘shim cha texnik vositalar va turli asboblarni qoMlash sharoitida kuzatuv doirasi va samaradorligi oshadi. Q iyoslash . Tashqi dunyoni idrok qilishning asosiy usullaridan biri. Qiyoslashsiz tabiatda va jamiyatda sodir boMayotgan faqat murakkab hodisalarni emas, balki ju d a oddiy hodisalarni ham bilish mushkul. Bilish jarayonida, shu jum ladan, jinoyatni tergov qilish va ekspertiza jarayonida m azkur metodni keng qoMlash zarurati yuqorida ta ’kidlangan holat bilan izohlanadi. Qiyoslash kriminalistikada, umuman, identifikatsiyalash m aqsadida o ‘tkazilayotgan tadqiqotda alohida ahamiyatga ega. 14 Q iyoslash m etodini qoMlash m antiqning ikki qoidasiga javob berishi kerak: • 1) obyektiv voqelikning b ir xilda predm etlari va hodisalarini, b ir turdagi i tushunchalarni qiyoslashga yoM q o ‘yiladi; ! 2) qiyoslashda m uhim aham iyatga m olik belgilardan foydalaniladi. i i L — — — — — — — — — _ — — — — — — • — • — _ — — — — — — — — — — — — — — — — Kriminalistik maqsadlarda amalga oshiriladigan qiyoslashda tez-tez uchraydigan belgilar m uhim o ‘rin tutadi. Qiyoslash metodi kriminalistik am aliyotda m antiqiy bilishning boshqa metodlari, y a ’ni tahlil qilish, hodisalami bir butun holda tekshirish usuli bilan qo‘shib olib boriladi. OMchash. Bu metod yordamida oMchanadigan buyum va o‘lchov birligi, miqyosi yoki etaloni (metr, kilogramm, minut, litr, harorat, rang kabilar) o ‘rtasidagi nisbat orqali belgilanadi. Aniq oMchovga ega boMish uchun maxsus asbob va anjomlardan foydalaniladi. OMchov ilmiy va amaliy faoliyatda muntazam qoMlaniladi. U kriminalistikada hodisa yuz bergan joyni va ashyoviy dalillarni oMganishda, ekspertiza va boshqa tergov harakatlari oMkazishda foydalaniladi. Tasvirlash. Mazkur metod vositasida tadqiq etilayotgan obyektlar belgilari va xossalari tasvirlab yoziladi (sanaladi). Bu uslub obyekt haqida toMa tasavvur hosil qilish yoki alohida tomonlari, tarkibiy qismlari to ‘g ‘risida xulosa qilish imkoniyatini beradi. Tasvirlash sifatli va miqdorli, tuzilmali va funksional, toMa va toMiq emas va h.k. boMishi mumkin. U o g ‘zaki va yozm a shaklda, shu jum ladan raqam, rasm, ram z va boshqacha tarzda amalga oshiriladi. Buyum va voqeliklami bevosita va bilvosita tasvirlash turlari bor. Birinchi holatda kriminalist tekshirilayotgan obyektning belgilarini, y a ’ni shaxsan o ‘zi qabul qilgan, his etgan narsani tasvirlaydi, ikkinchi holatda boshqa odam lar k o ‘rsatgan belgilar asosida, masalan, guvohlar, jabrlanganlarning so ‘zlari asosida shaxs qiyofasini tasvirlaydi. Qiyoslash m a’lum bir tartibda bajariladigan tasvirlash va solishtirib koTish elementlari bilan bogMab olib borishdir. Jumladan, kriminalistikada odam ning tashqi qiyofasini so‘z orqali ifodalash, t a ’riflab berish anatomik va funksional belgilar yordamida amalga oshiriladi. Izchilligi, belgilarining soni va so‘z tarzidagi ifodasi m a ’lum tasvirlar vositasida bayon etiladi. Bunday tasvirlarda solishtirish elementlari ancha ahamiyatli o ‘rin egallaydi. E k sp erim ent. Uning zamirida tekshirilayotgan hodisani oMganish va uning boshqa hodisalar bilan aloqasini aniqlash maqsadida oMkaziladigan ilmiy asoslangan tajriba yotadi. B unda tekshirilayotgan hodisa s u n ’iy ravishda iloji boricha toMa va aniq takrorlanadi. 15 Eksperiment kuzatuv bilan birga olib boriladi, ammo bu mazkur metodlar aynan bir xil ekan degan m a’noni bildirmaydi. Eksperimentning o ‘ziga xos belgisi kuzatilayotgan hodisa jarayoniga eksperiment oMkazuvchining faol aralashuvidan iborat. Kriminalistikada eksperimental tekshirish va aniqlab olish b a ’zi hollarda tergov yoki sudda koMilayotgan ish yuzasidan ahamiyatli boMgan yangi m a’lumotlarni olish uchun oMkaziladi. Tergov eksperimenti, albatta, protsessual shaklda amalga oshiriladi. Ekspertizani amalga oshirishda ham ilmiy tadqiqotga xos sharoitlarda eksperiment oMkaziladi. Eksperimentlarning umumiy tomonlari aw aldan tayyorlangan sharoitda oMkaziladigan tajribalar, olingan natijalar boMib, ularning to ‘g ‘riligi sinab koMish orqali kafolatlanadi. M od ellash tirish . Bu metod texnik fanlar zamirida vujudga kelib, ijtimoiy fanlarda modellashtirish keng tarqalgandan keyin umumilmiy m etod sifatida e ’tiro f etila boshlandi. Uning mohiyati obyektni o ‘xshash model orqali bilishdan iborat, bunda tadqiq qilinayotgan obyekt uning asosiy belgilari, xususiyatlari orqali tiklanadi. Model moddiy va ideal boMishi mumkin. Har ikki xil model ham kriminalistikada keng foydalaniladi. Jinoyat protsessida materialdan tayyorlangan modellarga gipsli shakl yasash, barmoq izlari nusxasi olish, voqea sodir boMgan joyning konstruksiyasini tayyorlash, M.M.Gerasimov metodi asosida odamning bosh koMinishini tiklash kabilar kiradi. Hozirgi kunga kelib, zamonaviy kompyuter vositalari yordamida 3D ko ‘rinishda modellashtirish ham ancha keng rivojlanmoqda. Bilish jarayonida ideal m odel ham maMum bir rol o ‘ynaydi. Bunga, eng aw alo, tezkor-qidiruv, tergov va ekspert tusmollari kiradi. Modellashtirish rolini baholar ekanmiz, har qanday yaxshi nusxa hech qachon originalni toMa ifodalay olmasligini e ’tiborga olmoq kerak. N usxa obyektning belgilari, xossalari va sifatidan bir qisminigina ifodalaydi. Am m o modellashtirish vositasida tadqiq qilinayotgan obyekt to‘g ‘risida bir oz boMsa-da, q o ‘shim cha axborot olish m um kin. Bunday axborot tergovchining boMib oMgan hodisalar to ‘g ‘risida ta saw u rin i kengaytiradi. M axsus k rim in alistik m etodlar Ilmiy-texnika taraqqiyoti asrida faqat umumilmiy tadqiqot metodlari emas, balki maxsus metodlardan foydalanish ham rivojlanmoqda. Ayrim 16 yangi metodlar paydo boMmoqda, bir guruhi zamonaviylashmoqda, qolganlari esa o ‘z ahamiyatini yo'qotib bormoqda. Kriminalistikaning o'zida ishlab chiqilgan maxsus metodlar jumlasiga sud-fotografiya, trasologiya, sud-ballistikasi va boshqalar kiradi. Masalan, tergov va ekspert amaliyotida sud-fotografiyasi tomonidan tashkil etilgan tanib olish (signaletik), mikrotasvir, fotografik rang ajratish, qiyin sharoitlarda fotografiyadan foydalanish va boshqa metodlar mavjud. Trasologiyada oyoq, poyabzal, buzish qurollari kabi asboblarning izlarini topadigan va qayd qiladigan maxsus metodlar ishlab chiqilgan. Sud-ballistikasida o'qni burab chiqaradigan, o'qni profilografik tadqiq etish, kesadigan va tekis stvolli qurolning identifikatsiyasi bo'yicha optik va mexanik metodlar yaratilgan. Kriminalistikada ishlab chiqilgan maxsus metodlardan b a ’zilari boshqa sohalarda ham qoMlanmoqda. Jumladan, fotografik rang ajratish metodi kriminalistikada yaratilgan boMsa ham, undan hujjatlami tadqiq qilishda muvaffaqiyatli foydalanilmoqda. Fotoportret identifikatsiyasining metodi tarixiy tadqiqotlarda, suddastxatshunoslik va muallifshunoslik tadqiqotlarida ishlatilib kelinmoqda. E ’tib o r qiling! K rim inalistikada qoM laniladigan um um ilm iy m etod ham, m axsus m etod ham m a’lum talablarga jav o b berishi kerak. B unday talablar m ezon xizm atini o ‘taydi: 1) m etodning natijalari to ‘g ‘ri boMishi kafolatlanganligi; 2) foydalanish qulayligi, y a ’ni m etodni jo riy etish natijasida olingan xulosalar jin o y at protsessining barcha ishtirokchilariga tushunarli boMishi; 3) xavfsizligi; 4) sam aradorligi; 5) kam xarajatli ekanligi. Shuningdek, qonunga zid boMgan giyohvand moddalar, gipnoz, telepatiya va boshqa metodlar hamda vositalardan dalil sifatida, xususan, shaxsni ayblash uchun asos sifatida foydalanishga yoM qo'yilm aydi. E ’tib o r qiling! K rim inalistik taM imotlar ju m lasig a identifikatiya nazariyasi; k o ‘nikm alar haqida ta ’lim ot; jinoyatni sodir etish usullari haqida ta ’limot; izlarni vujudga kelish m exanizm i haqida ta ’limot; daliliy m a’lum otlam i aks ettirish, ishga ilova qilish qoidalari; turli o b yektlam ing belgilari (alom atlari) haqida ta’limot; jin o y atlarn i ro ‘yxatga olish usullari; ekspert tadqiqotlarini oM kazish uslublari; tergov tusm ollari va rejalashtirish qoidalari; krim inalistik prognoz qilish nazariyasi kiradi. 17 -30|И||ЙЙЯЙ1||М inalistika ,fa ni^tamQykilla| M a lk u r a v iy q arash lar h a m d a ta la b a la rd a n h o lis lik v a m u sta q illik F an p r e d m etid a tiz im lilik T a r ix iy lik v a ilm iy b ilim la m in g v o r is lig i P r o g r e s s iv la r a q q iy o t K r im in a lis tik a u s lu b i ari U m u m ilm iy u slu b la r M a x s u s u slu b la r k u z a tish , ta sv ir la sh , oM ch ash , ta q q o sla sh , e k s p e r im e n t, p r o g n o z q ilis h m o d e lla s h tir is h . m a le m a tik u slu b la r , e v r is tik u slu b la r: ta h lil, s in te z , in d u k siy a , d e d u k siy a v a b o sh q a la r. b o s h q a fa n la rd a n o ‘z la s h tir ilg a n fiz ik a v iy , k im y o v iy , b io lo g ik , sta tistik , s o ls io lo g ik v a b. k r im in a lis tik u slu b la r s u d fo to g r a fiy a s i, tr a s o lo g iy a . b a llis tik a , x a ts h u n o s lik v a b.
Raqamli kriminalistika (ba'zan raqamli sud ekspertizasi sifatida ham tanilgan) raqamli qurilmalarda topilgan materiallarni tiklash, tekshirish, tekshirish va tahlil qilishni o'z ichiga olgan sud-tibbiyot fanining bo'limi bo'lib, ko'pincha mobil qurilmalar va kompyuter jinoyatlari bilan bog'liq.[1][2] Raqamli kriminalistika atamasi dastlab kompyuter kriminalistikasining sinonimi sifatida ishlatilgan, ammo raqamli ma'lumotlarni saqlashga qodir bo'lgan barcha qurilmalarni tekshirishni qamrab olish uchun kengaytirilgan.[1] 1970-yillarning oxiri va 1980-yillarning boshidagi shaxsiy hisoblash inqilobidan kelib chiqqan holda, intizom 1990-yillarda tasodifiy tarzda rivojlandi va faqat 21-asr boshlarida milliy siyosat paydo bo'ldi.
Raqamli sud-tibbiyot tekshiruvlari turli xil ilovalarga ega. Eng keng tarqalgan jinoiy yoki fuqarolik sudlari oldida gipotezani qo'llab-quvvatlash yoki rad etishdir. Jinoiy ishlar qonun hujjatlarida belgilangan va politsiya tomonidan amalga oshiriladigan va davlat tomonidan jinoiy javobgarlikka tortiladigan, masalan, qotillik, o'g'irlik va shaxsga hujum qilish kabi qonunlarni buzish bilan bog'liq. Boshqa tomondan, fuqarolik ishlari jismoniy shaxslarning huquqlari va mulkini himoya qilish bilan bog'liq (ko'pincha oilaviy nizolar bilan bog'liq), lekin elektron kashfiyot (ediscovery) deb ataladigan raqamli sud ekspertizasi shakli ishtirok etishi mumkin bo'lgan tijorat tashkilotlari o'rtasidagi shartnoma nizolariga ham tegishli bo'lishi mumkin. .
Sud ekspertizasi xususiy sektorda ham bo'lishi mumkin; masalan, korporativ ichki tekshiruvlar yoki tajovuzni tekshirish (tarmoqqa ruxsatsiz kirishning tabiati va hajmini mutaxassis tekshiruvi).
Tekshiruvning texnik jihati raqamli qurilmalar turiga bog'liq bo'lgan bir nechta kichik tarmoqlarga bo'linadi; kompyuter kriminalistikasi, tarmoq kriminalistikasi, sud-tibbiy ma'lumotlar tahlili va mobil qurilmalarning sud ekspertizasi. Oddiy sud-tibbiyot jarayoni raqamli ommaviy axborot vositalarini tortib olish, sud-tibbiyot ekspertizasini suratga olish (sotib olish) va tahlil qilish va to'plangan dalillarga hisobot tayyorlashni o'z ichiga oladi.
Raqamli kriminalistika jinoyatning bevosita dalillarini aniqlash bilan bir qatorda, aniq gumonlanuvchilarga dalillarni kiritish, alibis yoki bayonotlarni tasdiqlash, niyatlarni aniqlash, manbalarni aniqlash (masalan, mualliflik huquqi holatlarida) yoki hujjatlarning haqiqiyligini tekshirish uchun ishlatilishi mumkin.[3] Tekshiruvlar sud-tibbiy tahlilning boshqa sohalariga qaraganda ancha kengroqdir (odatdagi maqsad bir qator oddiyroq savollarga javob berishdir), ko'pincha murakkab vaqt liniyalari yoki gipotezalarni o'z ichiga oladi.
1970-yillarga qadar kompyuterlar bilan bog'liq jinoyatlar mavjud qonunlar yordamida ko'rib chiqilar edi. Birinchi kompyuter jinoyatlari 1978-yilda Florida shtatida kompyuter tizimidagi maʼlumotlarni ruxsatsiz oʻzgartirish yoki oʻchirishga qarshi qonunni oʻz ichiga olgan Kompyuter jinoyatlari toʻgʻrisidagi qonunda tan olingan.[5][6] Keyingi bir necha yil ichida kompyuter jinoyatlari ko'paydi va mualliflik huquqi, shaxsiy daxlsizlik/tahqirlash (masalan, kiber zo'ravonlik, baxtli shapaloq, kiber ta'qib va onlayn yirtqichlar) va bolalar pornografiyasi bilan bog'liq qonunlar qabul qilindi.[7] ][8] Faqat 1980-yillarda federal qonunlar kompyuter jinoyatlarini o'z ichiga ola boshladi. Kanada 1983 yilda qonun qabul qilgan birinchi davlat edi.[6] Buning ortidan 1986 yilda AQSH Federal kompyuter firibgarligi va suiiste'mol qonuni, 1989 yilda ularning jinoyat aktlariga Avstraliya tuzatishlari va 1990 yilda Britaniyaning kompyuterni suiiste'mol qilish to'g'risidagi qonuni kiritildi.[6][8]
1980-1990 yillar: Maydonning o'sishi
1980-1990-yillarda kompyuter jinoyatlarining o'sishi huquqni muhofaza qilish organlarining tergovning texnik jihatlarini hal qilish uchun odatda milliy darajada ixtisoslashgan guruhlarni tashkil qilishni boshlashiga sabab bo'ldi. Misol uchun, 1984 yilda FQB kompyuter tahlili va javob berish guruhini ishga tushirdi va keyingi yili Britaniya Metropolitan politsiyasining firibgarlik guruhi tarkibida kompyuter jinoyati bo'limi tashkil etildi. Huquqni muhofaza qilish bo'yicha mutaxassislar bo'lish bilan bir qatorda, ushbu guruhlarning dastlabki a'zolari ham kompyuter bilan shug'ullanishgan va bu sohaning dastlabki tadqiqotlari va yo'nalishi uchun mas'ul bo'lishgan.[9][10]
Raqamli sud ekspertizasining birinchi amaliy (yoki hech bo'lmaganda e'lon qilingan) misollaridan biri 1986 yilda Kliff Stollning xaker Markus Xessni ta'qib qilishi bo'ldi. Tergov jarayonida kompyuter va tarmoq sud-tibbiyot usullaridan foydalangan Stoll ixtisoslashgan ekspert emas edi.[11] Dastlabki sud-tibbiyot ekspertizalarining aksariyati xuddi shu profilga amal qilgan.[12]
1990-yillar davomida ushbu yangi va asosiy tergov resurslariga talab yuqori edi. Markaziy bloklardagi kuchlanish yukni engishga yordam beradigan mintaqaviy va hatto mahalliy darajadagi guruhlarni yaratishga olib keladi. Masalan, 2001 yilda kompyuter jinoyati uchun milliy infratuzilmani ta'minlash uchun Britaniyaning yuqori texnologiyali jinoyatlar bo'yicha milliy bo'limi tashkil etilgan; Londonning markaziy qismida joylashgan va turli mintaqaviy politsiya kuchlari bilan (birlik 2006 yilda Og'ir Uyushgan Jinoyat Agentligiga (SOCA) birlashtirilgan).[10]
Bu davrda raqamli sud ekspertizasi fani ushbu havaskor amaliyotchilar tomonidan ishlab chiqilgan maxsus vositalar va usullardan rivojlandi. Bu ilmiy hamjamiyat tomonidan ishlab chiqilgan boshqa sud tibbiyoti fanlaridan farq qiladi.[1][13] 1992-yilgacha “kompyuter sud ekspertizasi” atamasi akademik adabiyotlarda qo‘llanila boshlandi (garchi bungacha u norasmiy qo‘llanilgan bo‘lsa ham); Collier va Spaulning maqolasi ushbu yangi intizomni sud-tibbiyot dunyosi uchun oqlashga harakat qildi.[14][15] Ushbu tez rivojlanish standartlashtirish va o'qitishning etishmasligiga olib keldi. K.Rozenblatt 1995-yilda chop etilgan “Yuqori texnologiyali jinoyat: kompyuterlar bilan bog‘liq ishlarni tergov qilish” kitobida shunday yozgan edi:
Kompyuterda saqlangan dalillarni tortib olish, saqlash va tahlil qilish 1990-yillarda huquqni muhofaza qilish organlari oldida turgan eng katta sud-tibbiy muammodir. Barmoq izlari va DNK testlari kabi sud-tibbiyot ekspertizasining aksariyati maxsus tayyorlangan mutaxassislar tomonidan amalga oshirilsa-da, kompyuter dalillarini to'plash va tahlil qilish vazifasi ko'pincha patrul xodimlari va tergovchilarga yuklanadi.[16]
2000-yillar: standartlarni ishlab chiqish
2000 yildan boshlab, standartlashtirish zaruriyatiga javoban, turli organlar va agentliklar raqamli sud ekspertizasi bo'yicha ko'rsatmalarni nashr etdilar. Raqamli dalillar bo'yicha ilmiy ishchi guruhi (SWGDE) 2002 yilda "Kompyuter sud ekspertizasi uchun eng yaxshi amaliyotlar" nomli maqolani ishlab chiqdi, shundan so'ng 2005 yilda ISO standarti (ISO 17025, Sinov va kalibrlash vakolatiga umumiy talablar) nashr etildi. laboratoriyalar).[6][17][18] 2004-yilda Yevropa yetakchiligidagi xalqaro shartnoma – Kiberjinoyatlar to‘g‘risidagi konventsiya kuchga kirdi va maqsad kompyuter jinoyati bo‘yicha milliy qonunlar, tergov usullari va xalqaro hamkorlikni uyg‘unlashtirish maqsadida. Shartnoma 43 davlat (shu jumladan AQSh, Kanada, Yaponiya, Janubiy Afrika, Buyuk Britaniya va boshqa Yevropa davlatlari) tomonidan imzolangan va 16 ta davlat tomonidan ratifikatsiya qilingan.
Kadrlar tayyorlash masalasiga ham e'tibor qaratildi. Tijorat kompaniyalari (koʻpincha sud-tibbiy dasturiy taʼminot ishlab chiquvchilari) sertifikatlashtirish dasturlarini taklif qila boshladilar va raqamli sud-tibbiy tahlil Buyuk Britaniyaning Centrex mutaxassis tergovchilar oʻquv markazida mavzu sifatida kiritildi.[6][10]
1990-yillarning oxiridan boshlab mobil qurilmalar oddiy aloqa vositalaridan tashqarida kengroq foydalanish imkoniyatiga ega bo'ldi va hattoki an'anaviy ravishda raqamli sud-tibbiyot ekspertizasi bilan bog'liq bo'lmagan jinoyatlar uchun ham boy ma'lumotlar shakllari ekanligi aniqlandi.[19] Shunga qaramay, telefonlarning raqamli tahlili an'anaviy kompyuter vositalaridan orqada qolib ketdi, bu asosan qurilmalarning mulkiy tabiati bilan bog'liq muammolar tufayli.[20]
Shuningdek, e'tibor internet jinoyatlariga, xususan, kiber urush va kiberterrorizm xavfiga qaratildi. Qo'shma Shtatlar tomonidan 2010 yil fevral oyidagi hisobot.
Raqamli sud ekspertizasi odatda 3 bosqichdan iborat: ko'rgazmalarni olish yoki tasvirlash,[25] tahlil qilish va hisobot berish[6][26]. Ideal holda sotib olish kompyuterning o'zgaruvchan xotirasi (RAM) [27] tasvirini olish va ommaviy axborot vositalarining aniq sektor darajasidagi dublikatini (yoki "sud dublikati") yaratishni o'z ichiga oladi, ko'pincha asl nusxani o'zgartirishni oldini olish uchun yozishni blokirovka qiluvchi qurilmadan foydalanadi. Biroq, saqlash vositalari hajmining o'sishi va bulutli hisoblash [28] kabi ishlanmalar "jonli" xaridlardan ko'proq foydalanishga olib keldi, bunda jismoniy xotira qurilmasining to'liq tasviri emas, balki ma'lumotlarning "mantiqiy" nusxasi olinadi. [25] Olingan tasvir (yoki mantiqiy nusxa) va asl media/maʼlumotlar xeshlangan (SHA-1 yoki MD5 kabi algoritm yordamida) va nusxaning toʻgʻriligini tekshirish uchun taqqoslangan qiymatlar.[29]
Muqobil (va patentlangan) yondashuv (“gibrid sud ekspertizasi”[30] yoki “tarqatilgan sud ekspertizasi”[31] deb nomlanadi) raqamli sud ekspertizasi va kashfiyot jarayonlarini birlashtiradi. Bu yondashuv 2017-yilda konferentsiyada test natijalari bilan birga taqdim etilgan ISEEK deb nomlangan tijorat vositasida o'z aksini topgan.[30]
Tahlil bosqichida tergovchi turli xil metodologiya va vositalardan foydalangan holda dalillarni qayta tiklaydi. 2002 yilda “International Journal of Digital Evidence” jurnalidagi maqolada bu qadam “gumon qilinayotgan jinoyatga oid dalillarni chuqur tizimli izlash” deb atalgan. qaysi aniq dalillar avval aniqlanadi va keyin "teshiklarni to'ldirishni boshlash uchun to'liq qidiruvlar o'tkaziladi".[4]
Tahlilning haqiqiy jarayoni tekshiruvlar orasida farq qilishi mumkin, ammo umumiy metodologiyalar raqamli media orqali kalit so'zlarni qidirishni (fayllar ichida, shuningdek ajratilmagan va bo'sh joy), o'chirilgan fayllarni tiklashni va ro'yxatga olish kitobi ma'lumotlarini chiqarishni (masalan, foydalanuvchi hisoblarini ro'yxatga olish yoki) o'z ichiga oladi. biriktirilgan USB qurilmalari).
Qayta tiklangan dalillar hodisalar yoki harakatlarni qayta tiklash va xulosalar chiqarish uchun tahlil qilinadi, ko'pincha kamroq ixtisoslashgan xodimlar tomonidan bajarilishi mumkin bo'lgan ish.[1] Tekshiruv tugallangandan so'ng, ma'lumotlar, odatda, yozma hisobot shaklida, oddiy shaxslar tomonidan taqdim etiladi.
Raqamli sud ekspertizasi odatda jinoiy huquqda ham, xususiy tergovda ham qo'llaniladi. An'anaga ko'ra, bu jinoyat qonuni bilan bog'liq bo'lib, u erda sudlar oldida gipotezani qo'llab-quvvatlash yoki unga qarshi chiqish uchun dalillar to'planadi. Sud tibbiyotining boshqa sohalarida bo'lgani kabi, bu ko'pincha bir qator fanlarni qamrab olgan kengroq tergovning bir qismidir. Ba'zi hollarda to'plangan dalillar sud muhokamasidan tashqari boshqa maqsadlarda (masalan, boshqa jinoyatlarni aniqlash, aniqlash yoki to'xtatish uchun) razvedka ma'lumotlarini yig'ish shakli sifatida ishlatiladi. Natijada, razvedka ma'lumotlarini yig'ish ba'zan kamroq qat'iy sud-tibbiyot standartlariga muvofiq o'tkaziladi.
Fuqarolik sudlarida yoki korporativ masalalarda raqamli sud ekspertizasi elektron kashfiyot (yoki eDiscovery) jarayonining bir qismini tashkil qiladi. Sud-tibbiyot ekspertizasi protseduralari jinoiy tergovda qo'llaniladiganlarga o'xshash bo'lib, ko'pincha turli qonuniy talablar va cheklovlarga ega. Sudlardan tashqari raqamli sud ekspertizasi ichki korporativ tekshiruvlarning bir qismini tashkil qilishi mumkin.
Umumiy misol tarmoqqa ruxsatsiz kirishdan keyin bo'lishi mumkin. Hujumning tabiati va ko'lamini o'rganish bo'yicha mutaxassis sud-tibbiy ekspertiza zararni cheklash mashqlari sifatida, ham har qanday bosqin darajasini aniqlash uchun, ham hujumchini aniqlashga urinish sifatida amalga oshiriladi.[3][4] Bunday hujumlar odatda 1980-yillarda telefon liniyalari orqali amalga oshirilgan, ammo zamonaviy davrda odatda Internet orqali tarqatiladi.[32]
Raqamli sud ekspertizasi tekshiruvlarining asosiy yo'nalishi jinoiy faoliyatning ob'ektiv dalillarini (yuridik tilda aktus reus deb ataladi) tiklashdir. Biroq, raqamli qurilmalarda saqlanadigan ma'lumotlarning xilma-xilligi tadqiqotning boshqa sohalarida yordam berishi mumkin.[3]
Atribut
Meta-ma'lumotlar va boshqa jurnallar harakatlarni shaxsga bog'lash uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, kompyuter diskidagi shaxsiy hujjatlar uning egasini aniqlashi mumkin.
Alibis va bayonotlar
Ishtirokchilar tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlar raqamli dalillar bilan tekshirilishi mumkin. Misol uchun, Soham qotilliklari bo'yicha tergov paytida jinoyatchining alibi, u bilan birga bo'lganini da'vo qilgan shaxsning mobil telefon yozuvlari uning o'sha paytda shahar tashqarisida ekanligini ko'rsatganida inkor etildi.
Niyat
Jinoyat sodir etilganligining ob'ektiv dalillarini topish bilan bir qatorda, tergov niyatni isbotlash uchun ham qo'llanilishi mumkin (mens rea yuridik atamasi bilan ma'lum). Misol uchun, sudlangan qotil Nil Entwistlning Internet tarixida odamlarni qanday o'ldirish kerakligi muhokama qilingan saytga havolalar mavjud.
Manbani baholash
Fayl artefaktlari va meta-ma'lumotlar ma'lum bir ma'lumotlarning kelib chiqishini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin; masalan, Microsoft Word ning eski versiyalari u yaratilgan kompyuterni aniqlaydigan fayllarga Global noyob identifikatorni joylashtirgan. Fayl tekshirilayotgan raqamli qurilmada ishlab chiqarilganmi yoki boshqa joydan (masalan, Internet) olinganmi yoki yoʻqligini isbotlash juda muhim boʻlishi mumkin.[3]
Hujjatni autentifikatsiya qilish
"Manbani baholash" bilan bog'liq holda, raqamli hujjatlar bilan bog'liq meta-ma'lumotlar osongina o'zgartirilishi mumkin (masalan, kompyuter soatini o'zgartirish orqali siz faylning yaratilish sanasiga ta'sir qilishingiz mumkin). Hujjatning autentifikatsiyasi bunday tafsilotlarning soxtaligini aniqlash va aniqlash bilan bog'liq.
Cheklovlar
Sud-tibbiyot ekspertizasi uchun asosiy cheklovlardan biri shifrlashdan foydalanishdir; bu kalit so'zlar yordamida tegishli dalillarni topish mumkin bo'lgan dastlabki tekshiruvni buzadi. Jismoniy shaxslarni shifrlash kalitlarini oshkor qilishga majburlovchi qonunlar hali ham nisbatan yangi va munozarali [11]. lekin har doim tez-tez qo'pol kuch parollari yoki shifrlashni chetlab o'tish bo'yicha echimlar mavjud, masalan, smartfonlar yoki shaxsiy kompyuterlarda bootloader texnikasi yordamida qurilma tarkibini avval olish va parol yoki shifrlash kalitini topish uchun keyin majburlash mumkin.
Huquqiy mulohazalar
Raqamli ommaviy axborot vositalarining ekspertizasi milliy va xalqaro qonunchilik bilan qamrab olingan. Fuqarolik tergovi uchun, xususan, qonunlar tahlilchilarning imtihon topshirish qobiliyatini cheklashi mumkin. Tarmoq monitoringi yoki shaxsiy aloqalarni o'qishga nisbatan cheklovlar ko'pincha mavjud.[33] Jinoiy tergov paytida milliy qonunlar qancha ma'lumotni musodara qilishni cheklaydi.[33] Misol uchun, Buyuk Britaniyada huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan dalillarni olib qo'yish PACE akti bilan tartibga solinadi.[6] "Kompyuter dalillari bo'yicha xalqaro tashkilot" (IOCE) o'zining dastlabki faoliyati davomida dalillarni olib qo'yish bo'yicha mos xalqaro standartlarni yaratish ustida ishlagan agentliklardan biri edi.[34]
Buyuk Britaniyada kompyuter jinoyatlarini qamrab oluvchi qonunlar sud-tibbiyot ekspertlariga ham ta'sir qilishi mumkin. 1990-yilgi “Kompyuterdan noto‘g‘ri foydalanish to‘g‘risida”gi qonun kompyuter materiallariga ruxsatsiz kirishga qarshi qonunchilikni belgilaydi; Bu huquqni muhofaza qilish organlaridan ko'ra ko'proq cheklovlarga ega bo'lgan fuqarolik tergovchilari uchun ayniqsa tashvishlidir.
Shaxsning shaxsiy daxlsizlik huquqi raqamli sud ekspertizasi sohalaridan biri bo'lib, u hali ham sudlar tomonidan hal qilinmagan. AQShning Elektron aloqalar to'g'risidagi qonuni huquqni muhofaza qilish organlari yoki fuqarolik tergovchilarining dalillarni ushlash va ulardan foydalanish imkoniyatiga cheklovlar qo'yadi. Akt saqlangan aloqa o'rtasidagi farqni belgilaydi
Sudda foydalanilganda raqamli dalillar boshqa dalillar shakllari bilan bir xil yuridik ko'rsatmalarga to'g'ri keladi; sudlar odatda qattiqroq ko'rsatmalarni talab qilmaydi.[6][35] Amerika Qo'shma Shtatlarida raqamli dalillarning maqbulligini baholash uchun Federal dalillar qoidalari qo'llaniladi, Birlashgan Qirollik PACE va Fuqarolik dalillari aktlarida o'xshash ko'rsatmalar mavjud va boshqa ko'plab mamlakatlarda o'z qonunlari mavjud. AQSh federal qonunlari faqat aniq dalillarga ega bo'lgan narsalarni olib qo'yishni cheklaydi. Buni har doim ham imtihon oldidan raqamli media yordamida aniqlash mumkin emasligi e'tirof etiladi.
Raqamli dalillar bilan bog'liq qonunlar ikkita masala bilan bog'liq: yaxlitlik va haqiqiylik. Yaxlitlik raqamli ommaviy axborot vositalarini musodara qilish va sotib olish akti dalillarni (asl yoki nusxani) o'zgartirmasligini ta'minlaydi. Haqiqiylik axborotning yaxlitligini tasdiqlash qobiliyatini anglatadi; masalan, tasvirlangan ommaviy axborot vositalarining dastlabki dalillarga mos kelishi.[33] Raqamli ommaviy axborot vositalarini o'zgartirish osonligi shuni anglatadiki, jinoyat sodir bo'lgan joydan tahlil qilish va oxir-oqibat sudga qadar hibsga olish zanjirini hujjatlashtirish (tadqiqot izi shakli) dalillarning haqiqiyligini aniqlash uchun muhim ahamiyatga ega.[6]
Advokatlarning ta'kidlashicha, raqamli dalillar nazariy jihatdan o'zgartirilishi mumkinligi sababli, bu dalillarning ishonchliligiga putur etkazadi. AQSh sudyalari bu nazariyani rad etishni boshladilar, AQSh Bonalloga qarshi ishda sud "kompyuterdagi ma'lumotlarni o'zgartirish mumkinligi ishonchsizlikni aniqlash uchun ochiqchasiga etarli emas" deb qaror qildi.[6][36] In. Dalillarning haqiqiyligi va yaxlitligini hujjatlashtirishga yordam berish uchun ACPO tomonidan chiqarilgan kabi Buyuk Britaniya ko'rsatmalariga amal qilinadi
Raqamli tergovchilar, ayniqsa jinoiy tergovda, xulosalar faktik dalillar va o'zlarining ekspert bilimlariga asoslanganligiga ishonch hosil qilishlari kerak.[6] Masalan, AQShda Federal dalillar qoidalarida malakali ekspert quyidagi shartlar asosida “fikr shaklida yoki boshqacha tarzda” guvohlik berishi mumkinligi aytiladi:
(1) ko'rsatuv etarli faktlar yoki ma'lumotlarga asoslangan bo'lsa, (2) ko'rsatuv ishonchli printsiplar va usullarning mahsulidir va (3) guvoh ishning faktlariga nisbatan printsiplar va usullarni ishonchli qo'llagan.
Raqamli sud-tibbiyotning kichik bo'limlari har birida tergov o'tkazish va dalillar bilan ishlash bo'yicha o'ziga xos ko'rsatmalar bo'lishi mumkin. Masalan, qo'lga olish yoki qo'lga kiritish paytida mobil telefonlar qurilmaga keyingi radio trafigini oldini olish uchun Faraday qalqoniga joylashtirilishi talab qilinishi mumkin. Buyuk Britaniyada jinoiy ishlarda kompyuterlarning sud-tibbiy ekspertizasi ACPO ko'rsatmalariga bo'ysunadi.[6] Elektron dalillar bilan ishlash bo'yicha ko'rsatmalar berishning xalqaro yondashuvlari ham mavjud. Yevropa Kengashining “Elektron dalillar boʻyicha qoʻllanma” elektron dalillarni aniqlash va qayta ishlash boʻyicha oʻz yoʻriqnomalarini yaratish yoki yaxshilashga intilayotgan mamlakatlarning huquqni muhofaza qilish va sud organlari uchun asosni taklif etadi.
Raqamli dalillarning maqbulligi uni olish uchun ishlatiladigan vositalarga bog'liq. Qo'shma Shtatlarda sud-tibbiyot vositalari Daubert standartiga bo'ysunadi, bunda sudya foydalanilgan jarayonlar va dasturiy ta'minotning maqbulligini ta'minlash uchun javobgardir. 2003 yilgi maqolada Brayan Karyer Daubert ko'rsatmalari sud-tibbiyot vositalarining kodini nashr etish va ko'rib chiqishni talab qilishini ta'kidladi. Uning xulosasiga ko'ra, "ochiq manbali vositalar yopiq manba vositalaridan ko'ra ko'rsatmalar talablariga aniqroq va har tomonlama javob berishi mumkin".[39] 2011 yilda Josh Brunti raqamli sud ekspertizasi o'tkazish bilan bog'liq texnologiya va dasturiy ta'minotni ilmiy tekshirish juda muhim ekanligini ta'kidladi. har qanday laboratoriya jarayoni. Uning ta'kidlashicha, "raqamli sud-tibbiyot fani takrorlanadigan jarayonlar va sifatli dalillar tamoyillariga asoslanadi, shuning uchun yaxshi tasdiqlash jarayonini qanday loyihalash va to'g'ri saqlashni bilish har qanday raqamli sud eksperti uchun sudda o'z usullarini himoya qilishning asosiy talabidir".
Raqamli sud ekspertizasi tekshiruvi faqat kompyuterdan ma'lumotlarni olish bilan cheklanmaydi, chunki qonunlar jinoyatchilar tomonidan buziladi va kichik raqamli qurilmalar (masalan, planshetlar, smartfonlar, flesh-disklar) keng qo'llaniladi. Ushbu qurilmalarning ba'zilari o'zgaruvchan xotiraga ega, ba'zilari esa doimiy xotiraga ega. O'zgaruvchan xotiradan ma'lumotlarni olish uchun etarli metodologiyalar mavjud, biroq o'zgaruvchan xotira manbalaridan ma'lumotlarni olish uchun batafsil metodologiya yoki asos yo'q. Qurilmalar, ommaviy axborot vositalari yoki artefaktlar turiga qarab, raqamli sud ekspertizasi tekshiruvi har xil turlarga bo'linadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
