O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasi huzuridagi Fiskal instituti

Rasm-1.Qo`shilgan qiymat solig`dan tushgan tushumlar,millard tangada

Hozirda Qozog‘istonda QQS stavkasi 12 foizni tashkil etadi. Taqqoslash uchun, aytaylik: Rossiyada QQS stavkasi 8%, Polshada - 5-23% dan (tovarlar guruhiga qarab), Belarusiyada - 20%. Evropa mamlakatlarida QQS 15-23% orasida. Albatta, bu ko‘rsatkichlarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, Qozog‘istonda qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasining oshishi normal holatdek tuyuladi. Ammo shu o‘rinda savollar tug‘iladi: soliq stavkasining oshishi har doim byudjet daromadlarining oshishiga olib keladimi? Agar soliq undirishdagi kamchiliklar tufayli bunday qaror teskari natija bersa-chi?

Bu savollarga javob berish uchun biz korruptsiya yoki ayrim tadbirkorlik vakillariga asossiz chegirma va preferensiyalar berilishi sababli byudjetga tushmaydigan (yoki soliq to'lashdan bo'yin tovlash) mablag'lar miqdorini hamda undirilmagan mablag'lar miqdorini aniq hisoblab chiqdik. Mavjud qonunchilikda qonuniylashtirilgan va byudjetdan qochishga yo'l ochadigan bo'shliqlar va jadvallar tufayli. Shundagina soliq stavkasini oshirish yoki soliq undirishning ma’muriy choralarini takomillashtirish orqali muammoning yechimini topish yo‘llarini ongli ravishda tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Savolga javob berish uchun biz Xalqaro valyuta jamg'armasining usuli (RA-Gap modeli) asosida hisob-kitob qilishga qaror qildik. Ushbu usulga ko'ra, birinchi navbatda QQSning potentsial darajasi aniqlanadi. QQSning potentsial summasi deganda barcha tadbirkorlik sub'yektlari tomonidan soliq to'lashdan bo'yin tovlagan holda hech qanday chegirmalar va imtiyozlarsiz davlat byudjetiga o'tkazishdan undiriladigan mablag'lar tushuniladi. Agar uni hisoblab chiqsak va uni davlat byudjetining daromad qismida qayd etilgan QQSning haqiqiy summasi bilan solishtirsak, bu turdagi soliqni undirishda qancha zahira borligini ko‘ramiz va buning sabablarini tushuntiruvchi ma’lumotlarni olamiz. ushbu soliqning to'liq undirilmasligi.
Milliy iqtisodiyot vazirligi Statistika qo‘mitasining so‘nggi ma’lumotlari “Resurslardan foydalanish” jadvallari yo‘qligi sababli hisob-kitoblar 2015-2018 yillardagi ma’lumotlar asosida amalga oshirildi. Hisob-kitoblarning ko'p natijalari bizning dastlabki taxminlarimizga to'g'ri keldi va muammoning ko'p jihatlarini ochib berdi. Umuman olganda, bizning hisob-kitoblarga ko‘ra, ko‘rib chiqilayotgan davrda QQS bo‘yicha 8,845 trillion tenge mablag‘ kam moliyalashtirildi va uning yillik miqdori 1-rasmda ko‘rsatilgan.
Ushbu hisob-kitoblar natijalariga ko‘ra, QQSni to‘liq undirilmaganda iqtisodiyot tarmoqlarining ulushi quyidagicha ekanligi kuzatildi:
1) qayta ishlash sanoati - 38,05%;
2) ko'chmas mulk bilan bog'liq operatsiyalar - 25,58%;
3) transport va saqlash sanoati - 11,38%;
4) ulgurji va chakana savdo - 4,25%.
5) boshqa turdagi xizmatlar ko'rsatish - 4,26%.
Egri soliqlarning eng muhimi qo'shilgan qiymat solig'i - QQS bo'lib, u 1992 yilda joriy etilgan. Soliq to'lovchi davlatga soliq to'lash natijasida qilingan xarajatlarni narxni oshirish orqali qoplaydi va soliq to'lovini xaridorga o'tkazadi. Soliq solish ob'ekti moddiy xarajatlarsiz ishlab chiqarilgan mahsulot (amortizatsiya ajratilgan sof mahsulot) hisoblangan qo'shilgan qiymatdir: qo'shilgan mahsulot murakkab xarajatlarni, masalan, reklama va bir qator boshqa xarajatlarni o'z ichiga olishi mumkin.
Demak, bu soliqning o`ziga xos xususiyati shundaki, uning soliqqa tortiladigan ob'ekti pul emas, balki faqat soliq solinadigan aylanma va soliq solinadigan importni o`z ichiga olgan qo`shilgan qiymatdir. QQS bo'yicha soliq yukini taqsimlashni amalga oshirishning yorqin misoli: bu erda soliq sub'ekti va uni taqsimlovchi bir-biriga mos kelmaydi. QQS to'lovchisi soliq yukini yo o'z tovarining bo'lajak xaridorlariga (soliq miqdori bo'yicha ushbu tovarlarning narxini oshirish) yoki tovarlarni allaqachon sotib olgan (tovarlari uchun kamroq to'lash) odamlarga yuklashga harakat qiladi.
QQS dunyoning 40 dan ortiq mamlakatlarida, shu jumladan Yevropa iqtisodiy ittifoqining 17 ta davlatida qo'llaniladi. Bu soliqning afzalligi shundaki, u soliq to‘lovchilarning katta guruhidan yangi qiymat yaratilgan joyda undiriladi; ikkinchidan, toʻlovchilar uchun hisob-kitobning nisbatan soddaligi bilan ajralib turadi, uchinchidan, narxlarning oʻzgarishi, toʻlovchining moliyaviy ahvoli, inflyatsiya darajasidan qatʼi nazar, davlat byudjeti daromadlarini shakllantirish uchun ishonchli va barqaror asos yaratadi.Hozirgi vaqtda.QQS Qozog'iston Respublikasi byudjeti daromadlarining eng muhim manbalaridan biri hisoblanadi. 2001 yilda ushbu to'lovning davlat byudjeti daromadlarining umumiy hajmidagi ulushi 21,8 foizni tashkil etadi.
Qo'shilgan qiymat solig'i tovar belgisi bo'yicha, ya'ni sotish va sotib olish bahosi o'rtasidagi farqdan to'langan. Vositachi kompaniyalar ustama va qo'shimcha to'lov o'rtasidagi foydadan soliq to'ladilar. Bundan tashqari, qurilish tashkilotlari topshiriq uchun olingan ishlarning qiymati bo'yicha soliq to'lashdi. Asosiy vositalar va keyinchalik sotib olingan nomoddiy aktivlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘ini ulardan ikki yil foydalangandan keyin chegirib tashlashga ruxsat etiladi. 1992 yil Eslatib o‘tamiz, Qozog‘iston Respublikasiga olib kirilayotgan tovarlar va xizmatlar uchun QQS olinmaydi.
1995 yil 2001 yil 1 iyuldan 1 iyulgacha QQSning uch xil stavkasi mavjud edi:
barcha tovarlar va xizmatlar uchun - 20%;
oziq-ovqat mahsulotlari uchun - 10%;
eksport qilinadigan tovarlar va xizmatlar uchun - 0%.
2001 yil 1 iyuldan boshlab soliq stavkasi 2009 yildagi 16 foizdan 12 foizga kamaydi.