O’zbekiston respublikasi davlat statistika qo’mitasi kadrlar malakasini oshirish va statistik tadqiqotlar instituti

Mastercoin, Ethereum, BitShares, Counterparty va Stellar deb nomlangan 
tizimlar. Ularning barchasi blokcheyn asosida maxsus ishlab chiqilgan o’ziga hos 
elektron platforma taklif qiladi. 2013 yil o‘rtalarida jurnalist Vitalik Buterin 
qanday qilib bitkoin bu qadar keng ommaviylikka erishgani haqida o‘ylanib qoldi. 
Uning nuqtai-nazaridan, bazaviy bitkoin protokoli dasturchilarga ishonchli va shu 
bilan bir paytda foydalanuvchiga nisbatan do‘stona bo‘lgan ilovalar dasturiy 
interfeysi (API – applications program interfeys) yaratish haddan tashqari 
beso‘naqay bo‘lib ko‘ringan. Uning negizida yaratilgan barcha ikkilamchi 
protokollar tor doirada ixtisoslashgan bo‘lib chiqdi. Mohiyatan, bitkoin protokoli 
Windows paydo bo‘lishidan oldin ommaviy bo‘lgan DOS operatsion tizimini 
eslatib yuboradi. Agar istalgan dasturlash tilida yozilgan istalgan ilova faoliyatini 
ta’minlay oladigan mustaqil protokol va blokcheyn yaratiladigan bo‘lsachi? 
Dasturchilar «to‘liq Tyuring» deb ataydigan protokol bo‘lsachi? U haqiqatda 
istalgan normarkazlashgan servisni qo‘llab-quvvatlashi mumkin bo‘lsachi – onlayn 
valyuta birjalari, intellektual shartnomalar, aksiyadorlar registrini yuritish, ovoz 
berish tizimlari, Dapps, DAK, DAO va boshqalar. Bularning barchasi 
dasturchilarga, ularning fikriga ko‘ra, yetarli darajada jalb etuvchan interfeys 
bozori yaratishga imkon bersachi? Taklif qilingan yechim kriptovalyuta olamida 
haqiqiy dovul ko‘tardi: to‘liq qayta ishlangan, yuz foiz universal, nomarkazlashgan 
blokcheyn, istalgan shartnomalar bajarilishini tashkil qilish va nomarkazlashgan 
ilovalarni ishlab chiqish mumkin bo‘lgan ochiq platforma sifatida faoliyat 
ko‘rsatishga qodir bo‘ladigan bunday yangi platformaga Ethereum deb nom 
berilgan. Kriptovalyuta texnologiyalari kelajagiga optimistik qarashlar ko‘plab 

---

147 
to‘siqlarga duch keladi. Kriptovalyutalar haqida hatto bir daqiqaga esdan 
chiqaradigan bo‘lsak, normarkazlashuv trendi haqiqatda katta salohiyatga ega 
ekanligini tan olmaslik juda qiyin. Agar uni inqirozdan keyingi davrda Uoll-Strit 
va Vashington doirasida tobora ko‘proq kuch-qudrat markazlashuv trendi bilan 
taqqoslaydigan bo‘lsak, bu ikki egizak yonma-yon ketayotgan emas, balki bir-
birining qarshisidan kelayotgan poezdlarni eslatib yuboradi. Ehtimol, biz global 
ijtimoiy o‘zgarishlar – uyg‘onish davrida bank ishi va milliy davlatlar keyinchalik 
ularning atrofida jamiyatning pul va iqtisodiy tizimi vujudga kelishi lozim bo‘lgan 
ikkita asosiy hukumat markazi sifatida shakllangan XVI asrdan keyingi tarix 
davomida eng kuchli o‘zgarishlar bo‘sag‘asida turgandirmiz. Darhaqiqat, buyumlar 
interneti 
asrida 
an’anaviy 
pul 
tizimiga 
asoslangan 
texnologiyalar 
foydalanuvchilarni to‘lov tizimlaridagi takomillashtirish bilan hayron qoldirishning 
har xil usullarini izlaydilar. Mobil bitkoin hisob-kitoblarining ustuvor vositasiga 
aylangan smartfon, shu bilan bir vaqtda,hisob-kitoblarni amalga oshirish usullarida 
inqilob qilishga intilayotgan moliyaviy-texnik kompaniyalarining diqqat-e’tibori 
markaziy o‘rin olmoqda. Kredit kartalari bilan hisob-kitob qilish an’anaviy 
texnologiyalrida ham global o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Square kompaniyasidan 
kontakt kartalari o‘qish uchun portativ qurilma millionlab kichik biznes vakillari – 
masalan, taksichilar yoki xot-dog sotuvchilarga o‘z smartfon va planshetlarini 
mobil protsessing qurilmalariga aylantirish imkonini berdi. Bitkoynchilar odatda 
kredit va debet kartalar havfsizlik darajasi yetarli emasligidan asosli ravishda 
shikoyat qiladilar, chunki ularning tizimi foydalanuvchi shaxsi haqida axborot 
uzatishga bog‘liq bo‘ladi, biroq ta’kidlash joizki, hozirgi paytda tarmoqda bunday 
ma’lumotlar havfsizligi sezilarli darajada o‘sgan.Biroq bu yerda yana bir muammo 
mavjud: yangi texnologiyalar huquqiy tizimga kiritilgani sababli, ular uning 
ichidagi barcha pul tranzaksiyalari harajatlarini o‘z zimmasiga oladi. Yangi 
texnologiyalar provayderlari kredit riskini o‘z zimmasiga olish va to‘lovlarni qayta 
ishlash uchun banklar va an’anaviy tizimning boshqa o‘yinchilariga komission 
to‘lovlar to‘lashdan bo‘yin tovlash uchun ozgina ham imkoniyatga ega emas.Yangi 
hisob-kitob shakllari, texnik jihatdan ilg‘or bo‘lsada, avvalgidek 500 yillik tarixga 

---

148 
ega bo‘lgan markazlashgan moliyaviy menejment modeli doirasida qolavermoqda. 
Oddiy mijoz uchun bu ikkiyoqlamalik hech qanday ahamiyatga ega emas, bu 
hattoki kelajakdagi hamkorlik iqtisodiyoti, qolgan barcha sohalarda insonlarning 
individual imkoniyatlarini takomillashtirish yo‘nalishida rivojlanishda davom 
etadigan bo‘lsada, an’anaviy pullarga uzoq umr va’da qiladi. Biroq bujon saqlash 
normarkazlashuv yo‘nalishidagi boshqa o‘zgarishlar bilan bog‘liq emas. Bu 
trendlarning barchasi bugun bo‘lmasa ham, taxminan 10 yildan keyin
kriptovalyutalar asri kirib kelishi muqarrar ekanligini ko‘rsatadi degan fikrdan 
uzoqlashish qiyin. Bu asr kelgach, kredit manbasi sifatida banklarning ahvoli nima 
kechadi deb o‘ylashga majbur qiladi. Ularning bu ro’liga har qanday tahdid 
innovatsion texnologiyalar vakillari bilan bozor ulushi uchun kurashda 
muzokaralar predmetiga aylanadi. Ularning ma’lum qilishicha, an’anaviy qog‘oz 
shaklidagi pullar o‘rniga keladigan kriptovalyuta tizimi banklarning kredit berish 
qobiliyatiga putur yetkazishi va shu tariqa xususiy pullar emitentlari funksiyasini 
bajarishi mumkin bo‘ladi. Agar bunday havf yuzaga keladigan bo‘lsa, hammamiz 
kabi jon saqlashdan manfaatdor bo‘lgan milliy davlat ham qanday javob qaytarish 
kerakligini hal qilishi lozim. So‘nggi 500 yil ichida milliy davlat o‘zining 
moslashuvchanlik qobiliyatini isbotlab berdi, shu sababli, biz bu safar ham omon
qolish va moslashish imkoniyatiga shubha bildirmaymiz.
Hulosa 
tariqasida 
davlat 
kriptovalyutasi 
chiqarish 
moslashuv 
strategiyalaridan biriga aylanishi mumkin ekanligi haqida gaplashamiz. Milliy 
davlatlarning yana bir shunday strategiyasi – birlashish va pul muomalasi sohasida 
hamkorlikni mustahkamlashdir. Biz bu nima bilan yakun topshi haqida tasavvurga 
ham ega emasmiz. Hech nima bilan tugamagasligi ehtimoli ham bor. Lekin bunday 
savollar yuz yilliklar davomida birinchi marta qo‘yilmoqda. Andressen Horowitz 
investitsiya fondining venchurli tadbirkori Kris Dikson quyidagilarni ta’kidlaydi: 
«Bir tomondan, sizda ish joyini yo‘qotgan bank xodimi bor va siz uning oldida 
o‘ng‘aysizlik his qilasiz, boshqa tomonidan esa, qolgan hamma bank tizimidan 
foydalanish tufayli 3%dan to‘lashi kerak bo‘lmaydi va bu ulkan iqtisodiy 
ahamiyatga ega, chunki bu kichik biznes rentabelligining o‘sishini jiddiy ravishda 

---

149 
rag‘batlantiradi. Biroq jamiyatda yuzaga kelgan muammolga qarashlar nuqtai-
nazaridan bu holat salbiy qabul qilinadi. Ammo muayyan odamlar nimanidir 
yo‘qotadi va butun jamiyat esa uni qabul qiladi». Bunday muammolar 
kriptovalyutalar asrida o‘ziga xos dolzarblikka ega bo‘ladi – har xolda, bu holat 
blokcheyn avtomatlashtirish jarayoniga duch kelgan va uni ishonch asosida 
ishlatganlar band bo‘lgan tarmoqlarda ro’y beradi. Ular moliyaviy hizmatlarni 
rivojlantirishning ushbu yangi yo‘li raqamli videokameralar istiqbollarini yaxshi 
tushuna olmagan Eastman Kodak tushib qolgan vaziyatga olib kelmasligiga umid 
qilish imkonini beradi. Biroq, hozirgi paytda bir qancha yetakchi tadqiqotchilar 
bitkoinni o‘tib ketadigan bir qiziqish deb hisoblaydilar. AQSHda 
kriptovalyutalarning asosiy aylanmasi risk yuqori bo‘lgan pul siyosati sharoiltarida 
ro‘y beradi. Bu maydonga kriptovalyuta va u bilan bog‘liq biznes «lobbisi» sifatida 
endi kirib kelmoqda. Bitkoin biznesiadolatli o‘yin qoidalari belgilash zaruratini 
tushunib yetadigan hukumatning qo‘llab-quvvatlashi tufayli yutuqqa erishishi 
mumkin. Kriptovalyutalar asrida monopoliyaga qarshi qonunchilikka rioya 
qilishni, biznes yuritish qoidalarining shaffof bo‘lishini va iste’molchilar 
huquqlarining himoya qilinishini qattiq turib talab qilish kerak. Monopoliyalar va 
trastlarni tiyib turish hamda raqobatni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan hozirgi 
davlat modeli bu masalalarda ilgari hech qanday qoidabuzarliklarga duch 
kelmagan deb bo‘lmaydi. Kriptovalyuta tashabbuskorlari Google, Facebook,