O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

Ijtimoiy falsafaning tushunchalari va asosiy tamoyillari. Ijtimoiy-falsafa jamiyatni tadqiq etishda ma’lum tushunchalar tizimiga tayanadi. Ijtimoiy falsafa tarixida ishlab chiqilgan ko‘pgina yalpi tushunchalarda ijtimoiy hayotning eng umumiy aloqadorliklari va xususiyatlari ifodalangan. Bular ijtimoiy voqelikning inson ongida aks etganligi natijasi va fikrlash faoliyati vositalaridir.
Ijtimoiy falsafaning asosiy tushunchalari tasnifi zaminiga jamiyatni falsafiy tushunishning asosiy tamoyillari qo‘yilmog‘i lozim. “Jamiyat”, “ijtimoiy munosabat”, “ijtimoiy aloqa”, ”ijtimoiy ong”, “ijtimoiy ishlab chiqarish”, “ijtimoiy jarayon”, “ob’ektiv ijtimoiy shart-sharoit”, “ijtimoiy taraqqiyot”, “sub’ektiv omil”, “tarixiy qonuniyat”, “sivilizatsiya”, “madaniyat”, “qadriyat”, “ehtiyoj”, “manfaat”, “shaxs”, “oila”, “ijtimoiy turmush”, “ijtimoiy bilish”, “ijtimoiy bashorat” va hokazo tushunchalar jamiyatni yaxlit ijtimoiy tizim sifatida ifodalaydi.
Faoliyatlilik tamoyiliga ko‘ra ishlab chiqilgan tushunchalar jamiyatning iqtisodiyoti, ma’naviy va siyosiy sohalariga tegishli bo‘ladi. Xususan, iqtisodiyot sohasi tushunchalariga “iqtisodiy ishlab chiqarish”, “iqtisodiy taqsimot”, “mehnat”, “mehnat taqsimoti”,“mulk”, “iste’mol”, “texnika”, “texnologiya” singari kategoriyalar kirsa, “ijtimoiy ong”, “fan”, “ma’rifat”, “e’tiqod”, “mafkura” va hokazolar ma’naviysoha tushunchalaridir. Siyosiy soha tushunchalari esa o‘zichiga “siyosat”, “hokimiyat”, “siyosiy hokimiyat”, “davlat”, “siyosiy tashkilot”, “boshqaruv”, “demokratiya”, “diktatura” va hokazolarni oladi.Ijtimoiy sohasiga oid tushunchalar sirasiga “ijtimoiy sinf”, “millat”, “elat”, “ijtimoiy qatlam”, “ijtimoiy guruh” va h.k.
Ijtimoiy falsafaning muayyan soha bilan chegaralanmagan universal tushunchalari ham mavjud bo‘lib, bularga: “jamiyat”, “ijtimoiy munosabat”, “inson”, “shaxs”, “ijtimoiy taraqqiyot”, “sub’ekt”, “harakatlantiruvchi kuch”, “omil” va boshqalar. Bu tushunchalar jamiyatning barcha sohalaridagi jarayonlarni tadqiq etishda fundamental ahamiyat kasb etadi.
Falsafiy tamoyillar nuqtai nazaridan ishlab chiqilgan tushunchalarning chegarasi doimiy emas. Tushunchalarni har qancha darajada ma’lum tartibotlarga keltirishga urinilmasin, ular o‘rtasidagi me’yor hamishashartlidir. Chunki ularda aks etadigan ijtimoiy borliq hodisalari, voqealari va jarayonlari doimo o‘zarota’sirda bo‘lib, bu chegarani o‘zgartirib turadi.
Ijtimoiy falsafaning markaziy bosh tushunchasi, bu – “jamiyat” va “ijtimoiy munosabat” tushunchalaridir. Boshqa har bir tushunchalar mana shu tushunchalar bilan bevosita integrallashadi. “Jamiyat” ko‘p qirrali tushunchadir. Zero, jamiyatga sifat muayyanligiga ega bo‘lgan yaxlitliktarzida qarash har qanday talqinning markazida turadi. Yuzaki qaragandagina jamiyat uni tashkil etgan kishilarning oddiy yig‘indisiday ko‘rinadi. Lekin chuqurroq qaralsa, unda kishilarning bir-biri bilanamalga oshirayotgan ko‘pdan-ko‘p munosabatlari mavjudligi, bu munosabatlar o‘zaro taqozalanganligi,o‘zaro ta’sirda ekanligi ma’lum bo‘ladi. Qat’iyma’noda kishilarning borlig‘i ularning munosabatlari orqali ta’minlanadi. Bular jamiyatda sodir bo‘layotgani tufayli doimo ijtimoiy tabiatga egadir,binobarin, ular ijtimoiy munosabatlardir.
Ijtimoiy munosabatlar birlikda olinganida ijtimoiy borliqning aniq tarixiy shaklini ifodalaydi. Ijtimoiy borliqning mazmuni esa kishilarhayoti jarayonlaridan iboratdir. Bu jarayonlarningasosiy tomonini jamiyat moddiy, ma’naviy hayoti tashkiletadi. Ularning boshqa tomoni esa ana shu moddiy vama’naviy hayotini ta’minlash usulining mavjudligi vaharakatini ifodalaydigan ijtimoiy jarayonlardir.Bularning mazmuni jamiyat a’zolarining amaliy munosabatlari yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Shu sababdan ham “jamiyat” va “ijtimoiy munosabatlar” tushunchalari ijtimoiy falsafaning barcha kategoriyalarini koordinatsiya qiluvchi muhim tushunchalar hisoblanadi.
Shuningdek, Ijtimoiy falsafa jamiyatda ro‘y beradigan hodisa va jarayonlarni tahlil qilishda quyidagi tamoyillarga tayanadi: