O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

Xarakter va holat. Xarakter shaxsning atigi bir tomoni, lekin bu 
shaxs degani emas. Ekstremal vaziyatda yoki shunchaki tanlash va-
ziyatida qoldirilgan kishi mavjud holatlardan ustun bo‘lishga, shu 
jumladan, xususan o‘z xarakteridan yuqori ko‘tarilishga ham qodirdir.
Psixologiya fanida xarakter va qobiliyatning shakllanib borishi 
bevosita shaxsning yosh davrlariga bevosita bog‘liqdir. Ma’lumki, har 
bir yosh davri o‘ziga xos belgiga ega bo‘lib, uning o‘rnini hech qan-
day yosh davri bosa olmaydi. Biroq turli shaxslarda yosh davrlari 
turlicha kechishi fan nuqtai nazaridan izohlangan.
Temperamentning xususiyatlari xarakterning ko‘rinishlariga o‘z 
ta’sirini ko‘rsatadi, ularning paydo bo‘lishi va kechishining dinamik 
xususiyatlarini belgilab beradi. 
91

---

Xarakter tuzilishining qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda, mu-
him tarbiyaviy xulosalar chiqarish mumkin. Xarakter xislatlarining 
ba’zi nuqsonlari (qo‘pollik va yolg‘onchilik)ni bartaraf qilish, uning 
ijobiy xususiyatlari (xushfe’llik va rostgo‘ylik)ni shakllantirish mud-
daosi rejalashtirilgan dasturda amalga oshirib bo‘lmaydi. Chunki 
insonlarga nisbatan to‘g‘ri munosabatni tarkib toptirmay turib, illatga 
qarshi kurashib, ijobiy fazilatni shakllantira olmaymiz.
Shu narsa ma’lumki, shaxsda o‘zaro bir-biriga bog‘liq xususiyat-
larning yaxlit bir tizimini tarkib toptirish mumkin, xolos. Mazkur 
jarayonda xususiyatlar tizimini shakllantirishning muhim shartlaridan 
biri shaxsning markaziy (asosiy) munosabatlarini tarkib toptirishdan 
iboratdir.
2. Qobiliyat va iste’dod haqida tushuncha 
Qobiliyatlar shaxsning mazkur faoliyatni muvaffaqiyatli amalga 
oshirish sharti hisoblangan va buning uchun zarur bilim, ko‘nikma va 
malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda 
namoyon bo‘ladigan individual-psixologik xususiyatdir. 
Qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar, ya’ni bir odam-
ning boshqa bir odamdan farq qiladigan belgilari sifatida ta’rifla-
nadi. 
Psixologiya metodologik asosining ko‘rsatishicha, qobiliyatlar im-
koniyatlar tizimidan tashkil topgan bo‘lib, u yoki bu faoliyatdagi 
zaruriy mahorat darajasi hisoblanadi. Psixologiya fani qobiliyatlar 
bilan faoliyatning muhim jabhalari bo‘lmish bilim, ko‘nikma va 
malakalarning aynan bir narsa ekanligini rad etar ekan, ularning 
birligini e’tirof qiladi. Shuning uchun qobiliyatlar faqat faoliyatda 
ro‘yobga chiqadi, lekin shunda ham aynan shu qobiliyatlarsiz amalga 
oshirilishi amri mahol faoliyat ko‘rinishlaridagina aks etadi, xolos.
Bolalik davrida u yoki bu qobiliyatlarini atrof muhitdagi odamlar 
tan olmagan, keyinchalik xuddi ana shu qobiliyatlari tufayli jahonda 
munosib shon-shuhrat qozonishga musharraf bo‘lgan juda ko‘p 
allomalarning nomi olamda mashhur, chunonchi, Albert Eynshteyn 
(nisbiylik nazariyasi asoschisi), Nikolay Lobachevskiy (yangi geomet-
riya yo‘nalishi asoschisi) va boshqalarning o‘qigan davrida buyuk 
olim bo‘lib yetishishiga hech qanday kafolat yo‘q edi.
92

---

Qobiliyatlar bilim, ko‘nikma va malakalarda aks etmaydi, balki 
ularni egallash dinamikasida namoyon bo‘ladi. Faoliyat uchun zarur 
bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish jarayonida yuzaga chiqa-
digan farqlar, qobiliyatlar mulohaza yuritish imkonini beradi.
Demak, shaxsning faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish 
sharti hisoblangan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash dinamika-
sida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo‘ladigan individual-
psixologik xususiyati qobiliyatlar deyiladi. Ushbu xususiyatni aniq-
lash uchun ba’zi bir omillarni tahlil qilish maqsadga muvofiq: 
a) shaxsning muayyan sifatlari yig‘indisi belgilangan vaqt oralig‘ida 
egallagan faoliyati talablariga javob bersa, unda mazkur faoliyatga 
nisbatan qobiliyati mavjuddir; b) inson shunday holatlarda faoliyat 
talabiga javob bera olmasa, psixologik sifatlar, ya’ni qobiliyatlar 
mavjud emasdir (juda zaifdir).