O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

4-ma’ruza 
SHAXSNING BILISH JARAYONLARI 
1. Bilish faoliyatiga umumiy tavsif. 
2. Asosiy bilish jarayonlari, uning qonuniyatlari, tarkibi va o‘ziga 
xosligi
. 
1. Bilish faoliyatiga umumiy tavsif 
Bilish muammosi qadim zamonlardan beri kishilik dunyosini 
qiziqtirib keladi, ammo u bugungi kunda fan va texnikaning ri-
vojlanishi tufayli yanada dolzarb masalaga aylanib qoldi. Shu boisdan, 
bilish nazariyasi falsafa, tarix, filologiya, kibernetika, pedagogika, 
psixologiya kabi fanlarning tadqiqot predmetiga aylanib, ularning har 
qaysisi o‘zining mohiyatidan kelib chiqib, uning u yoki bu jabhalarini 
o‘rganadi.  
Boshqa fanlardan farqli o‘laroq, psixologiya fani insonning onto-
genezida bilishning vujudga kelishi, uning o‘ziga xos psixologik 
mexanizmlari, unda ehtiyoj, motiv, emotsiya va irodaning o‘rni, 
tanishish zarurat hisoblangan obyektning notanishligi, ko‘rinishi 
hamda materiallar mazmunining ahamiyatini tekshiradi. 
Bizningcha, obyektiv dunyo to‘g‘risidagi ma’lumotlar, fan asos-
lari bo‘yicha axborotlar, ijtimoiy va individual tajribalar, shaxslararo 
munosabat va muomala o‘rnatish, muayyan faoliyatni tashkil qilish va 
uni boshqarish o‘zini o‘zi anglashga taalluqli tarkibiy qismlar bilan 
qurollanishga, ijod va yangilik yaratishga qaratilgan murakkab, 
iyerarxik hamda integral xususiyatli, faqat insoniyatgagina xos bo‘l-
gan, aqliy va jismoniy negizga quriluvchi intilish va faollikning 
majmuasi bilish deb ataladi. 
Bilishning psixologik bosqichlari, darajalari, ko‘lami, kengligi, 
chuqurligi, to‘liqligi, aniqligi, yaqqolligi, ifodalanish shakllari va 
vositalari, barqarorligi, mustaqilligi va uning ijtimoiy psixologik 
mexanizmlari to‘g‘risida ma’lumotlar sharhlanadi. 
Bizni qurshab turgan obyektiv borliqni bilish xususiyatiga oid 
jahon psixologiyasi fanida ko‘plab ilmiy nazariyalar, mustaqil kon-
sepsiyalar, o‘xshash qarashlar, puxta pozitsiyalar, xilma-xil yonda-
 
44

---

 
shishlar mavjud, ammo shunga qaramasdan, bu asnoda bilishning 
filogenetik qonuniyatlari, taraqqiyot bosqichlari, ularning bunyodkor 
mexanizmlari, muayyan o‘ziga xoslik, ulardagi barqarorlikni ta’min-
lovchi shart-sharoitlar, harakatlantiruvchi kuchlar, obyektiv va 
subyektiv omillarning ta’sirchanlik imkoniyati rang-barangligi tufayli 
onitogenetik davrning xususiyatlari to‘g‘risida mulohaza yuritishning 
o‘zi yetarlidir. 
Inson shaxs bo‘lib shakllanishida va rivojlanishida bilish jarayon-
lari asosiy funksiyani bajaradi. Bilish jarayonlari qadim zamonlardan 
beri olimlarning diqqat markazida bo‘lgan muammolardan biri bo‘lib 
kelgan. Insonning ontogenezida bilish jarayonini amalga oshiruvchi, 
uni yuzaga keltiruvchi asosiy manbalar mavjud bo‘lib, bizningcha, 
ular taxminan quyidagilardan iborat: 
1) tug‘ma instinktlar; 
2) shartsiz reflekslar; 
3) shartli reflekslar; 
4) ideomotor harakatlar; 
5) predmetli harakatlar; 
6) taqlid yoki imitatsiya; 
7) tajriba; 
8) mashq; 
9) ko‘nikma, malaka, odat (ularni o‘zlashtirish imkoniyati va 
egallash vaziyati); 
10) refleksiya (xulq va ongli boshqarish). 
Bilish jarayonining mohiyati va o‘ziga xosligini vujudga keltiruv-
chi asosiy psixologik negizlari tariqasida: 
1) ehtiyoj; 
2) motiv (motivatsiya); 
3) mayl; 
4) moyillik;  
5) qiziqish; 
6) ustanovka; 
7) tug‘ma, tabiiy alomatlar; 
8) faollik;  
9) ruhiy holatlarning barqarorligi; 
10) obyektiv va subyektiv xususiyatli funksiyalar xizmat qilishi 
mumkin. 
 
45

---