O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

Ta’lim  insonning hayot mobaynidagi eng murakkab faoliyatlari-
dan biridir. Faoliyatning alohida turi bola hayotida sodir bo‘ladigan 
vaqt ham yetib keladi. Bu maqsadi bevosita muayyan axborotlarni, 
harakatlarni, xulq-atvor shakllarini o‘zlashtirishga qaratilgan faoliyat-
dir. Subyektning o‘rganishni o‘ziga maqsad qilib olgan bunday o‘ziga 
xos faoliyati ta’lim deb ataladi. U quyidagilardan tarkib topadi: 
– ideal va amaliy faoliyatning u yoki bu turini muvaffaqiyatli 
tashkil etish uchun zarur bo‘lgan tashqi olamning ahamiyatli xossalari 
xususidagi axborotlarning o‘zlashtirilishi (bu jarayonning mahsuli 
bilimlardir); 
– faoliyatning ana shu barcha turlari tarkib topadigan usullar va 
jarayonlarning o‘zlashtirilishi (bu jarayon mahsuli malakadir); 
– qo‘yilgan vazifa va ilgari surilgan maqsadga muvofiq keladigan 
usullar va jarayonlarni to‘g‘ri tanlash hamda nazorat qilish uchun 
ko‘rsatilgan axborotdan foydalanish yo‘llarining egallanishi (bu jara-
yon mahsuli ko‘nikmalar hosil qilinishidir). 
Shunday qilib, ta’lim kishining harakatlari muayyan bilimlar, ma-
lakalar, ko‘nikmalarni o‘zlashtirib olishga qaratilgan ongli maqsad bi-
lan idora qilingan joydagina yuz beradi. Bundan ko‘rinib turibdiki, 
ta’lim o‘ziga xos insoniy faoliyatdir.  
Hayvonlarda faqatgina o‘rganish bo‘lishi mumkin. Lekin odamda 
u faqat o‘z xatti-harakatlarini anglab yetilgan yuksak xayoliy maqsad-
ga (idealga) ko‘ra yo‘naltirish layoqatiga ega bo‘lgandagina ta’lim 
faoliyati yuz berishi mumkin. Bunday layoqatning yetarli darajada 
rivojlanishiga faqat olti-yetti yoshga chiqqan paytga kelib, faoliyat-
ning oldingi turlari – o‘yin, nutq, amaliy xulq-atvor va shu kabilar ne-
gizida shakllana borgan holda erishiladi.  
O‘quv faoliyatini shakllantirishning eng birinchi sharti bolada 
muayyan bilimlarni, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish uchun 
anglanilmagan motivlar tug‘ilishi hisoblanadi. 
Bularning hammasi qay tarzda, qanday vositalar bilan qanday ma-
terialda va qaysi maqsadda bajariladi, qanday axborot ma’lum qilinadi 
va qanday harakatlar o‘zlashtiriladi kabi masalalarning hammasi bilan 
 
110

---

 
alohida fan – pedagogika fani shug‘ullanadi. Biroq bunda psixologiya 
fanining ham o‘rni salmoqlidir. 
O‘quv faoliyati kishini ijtimoiy foydali faollik ko‘rsatishning har 
xil turlari uchun zarur bilimlar, malakalar va ko‘nikmalar bilangina 
qurollantirib qolmaydi. U kishida shuningdek, o‘zidagi psixik jarayon-
larni idora qilish, o‘z xatti-harakatlari va operatsiyalarni tanlay bilish, 
uyushtirish va yo‘naltira bilish malakalarini, bajarilayotgan vazifaga 
mos keladigan ko‘nikmalar va tajribani ham shakllantiradi, o‘quv 
faoliyati shu tariqa kishini mehnatga tayyorlaydi. 
Mehnat muayyan ijtimoiy foydali yoki hech bo‘lmaganda jamiyat 
iste’mol qiladigan moddiy yoki ma’naviy mahsulotni ishlab chiqarish-
ga yo‘naltirilgan faoliyat demakdir. Mehnat kishining eng yetakchi va 
asosiy faoliyatidir. Insoniyat agar mehnat qilishni to‘xtatsa, u (tur sifa-
tida) o‘z hayot-faoliyati tugatgan bo‘lar edi.  
Shuning uchun ham mehnat faoliyatini kishining hayot kechirishi-
ni, boshqa turlar ustidan g‘alaba qozonishini hamda tabiat kuchlari va 
moddalaridan foydalanishini ta’minlovchi o‘ziga xos turga oid xulq-
atvor deb hisoblash mumkin. Jamiyatda har qanday mahsulotning ish-
lab chiqarilishi, ayni paytda, mehnat qilish, uning mahsulini taqsim-
lash, ayriboshlash va iste’mol qilish jarayonida odamlarning muayyan 
munosabatlarini ro‘yobga chiqarish bo‘lib ham hisoblanadi.  
Shu tariqa kishi mehnat jarayonida bajaradigan harakatlar biologik 
ehtiyoj bilan emas, balki ilgari surilgan ishlab chiqarish maqsadi va bu 
maqsadni ro‘yobga chiqarish jarayonida uning boshqa odamlarga 
nisbatan munosabatlari bilan belgilanadi. Bunday harakatlarni bajarish 
va boshqarish uchun axborotni qayta ishlashning oliy jarayonlaridan 
foydalanish va, eng avvalo, tasavvur va tafakkurni ishga solish zarur. 
Yuqorida biz tanishib chiqqan faoliyat turlari o‘z-o‘zidan ro‘y 
bermaydi. Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulqi va o‘zini qanday tuti-
shi, egallagan mavqei ham o‘z-o‘zidan ro‘y bermaydi. Faoliyatning 
amalga oshishi va shaxs xulq-atvorini tushuntirish uchun psixologiya-
da «motiv» va «motivatsiya» tushunchalari ishlatiladi. «Motivatsiya» 
tushunchasi «motiv» tushunchasidan kengroq ma’no va mazmunga 
ega. 
Motivatsiya  deb insonni faol faoliyatga undovchi sabablar maj-
muiga aytiladi. Bu tushuncha u yoki bu shaxs xulqini tushuntirib be-
rish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi, ya’ni: «Nega?», «Nima uchun?», 
 
111

---

 
«Nima maqsadda?», «Qanday manfaat yo‘lida?» degan savollarga ja-
vob qidirish motivatsiyani qidirishdir. Demak, u xulqning motivatsion 
tasnifini yoritishga olib keladi. 
Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, faoliyat shaxsning shakl-
lanishida va komil inson bo‘lib yetishida asosiy manba bo‘lib hisobla-
nadi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining faoliyatini ku-
zatadigan bo‘lsak, unda faoliyatning barcha mexanizmlari ishtirok eta-
di. Ayniqsa, ko‘nikma va malakalar juda katta ahamiyat kasb etadi. 
Faoliyatning barcha turlari insonning tug‘ilganidan tortib to umrining 
oxirigacha davom etib boradi va bir-birining o‘rnini doimo to‘ldirib 
turadi.  
Hozirgi jamiyatda mehnat taqsimoti tufayli kishi o‘zi uchun talab 
qilingan barcha narsalarni faqat ishlab chiqarmaydigina emas, balki 
birorta ham mahsulotni ishlab chiqarishda deyarli hech qachon boshi-
dan oxiriga qadar ishtirok etmaydi. Shuning uchun ham jamiyatda har 
qanday mahsulotning ishlab chiqarilishi, ayni paytda, mehnat qilish, 
uning mahsulini taqsimlash, ayriboshlash va iste’mol qilish jarayonida 
odamlarning muayyan munosabatlarini ro‘yobga chiqarish bo‘lib ham 
hisoblanadi. 
O‘yin faoliyati davrida shaxsning qiziqishlari, dunyoqarashi, xoti-
rasi, fikrlashi, tafakkuri va boshqa bir qancha fazilatlari shakllanib bo-
radi. Ta’lim davrida esa inson o‘zining bilim va uquvlarini samarali 
egallashga erishadi. Dunyoviy bilimlarning nazariy va amaliy tomon-
lari bilan tanishib chiqadi. Dunyoqarashi va tafakkurini shakllantirib 
boradi. Mehnat davrida esa muayyan mehnatning biron-bir turi bilan 
mashg‘ul bo‘ladi. Bu davrda asosan ko‘nikma va malakalar, tajribalar 
shakllanib, takomillashib boradi.  
Shunday qilib, odamlarning amaliy ijtimoiy mehnat bilan kechadi-
gan turmushining o‘zi ular uchun buyumlarning yangi mohiyatlari va 
ularga nisbatan yangi munosabatni yaratadi. Voqelikka nisbatan bun-
day munosabatda bo‘lish esa, ongning negizini tashkil etadi. U kishini 
buyumlarga nisbatan faoliyat subyektiga  va odamlarga nisbatan esa 
shaxsga aylantiradi.  
U kishini tevarak atrofdagi olamning qulidan uning sohibi daraja-
siga ko‘taradi, kishiga bu olamni qayta o‘zgartirish va uzoqqa mo‘ljal-
langan maqsadlarga erishish uchun intilish imkonini beradi, kishining 
xatti-harakatlarini ongli ravishda rejalashtirilgan faoliyatga va uning 
yer kurrasida mavjudligini esa moslashgan holda hayot kechirishdan 
ma’lum bir mazmun va yuksak maqsadga ega bo‘lgan faol hayot 
kechirishga aylantiradi. 
 
112

---