Oʻzbekiston respublikasi inflyatsiya kelib chiqish sabablari makroiqtisodiy tahlili reja: Kirish Asosiy qism

Inflyatsiya xisoblanishida narx indexslari

Inflyatsiya mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini aks ettiruvchi juda muhim ko`rsatkichdir. Inflyatsiya hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga bevosita ta`sir qiladi. Shuning uchun, iqtisodiy ko`rsatkichlar yordamida inflyatsiya darajasini monitoring qilish va nazorat qilish zarur. Eng keng tarqalgan ko`rsatkich inflyatsiya darajasi hisoblanadi.
Inflyatsiya darajasini hisoblashning asosiy bosqichlarini ko`rib chiqamiz.
1.O`quv davrini tanlash;
2.Manba ma`lumotlarini to`plash;
3.Xulosa va guruhlash ma`lumotlari;
4.O`sish sur`atlarinihisoblash;
5.Inflyatsiya darajasini ko`zdan kechirish;
6.Grafik vakolatxonani shakllantirish;
7.Ma`lumotlar tahlili;
8.Xulosa chiqarish.
Inflyatsiya darajasi inflyatsiya darajasini aks ettiruvchi ko`rsatkichdir, bu inflyatsiya darajasi qanday o`zgargan (ko`tarilib yoki yiqilgan).
Shunday qilib, agar inflyatsiya darajasi yiliga 10 % dan yuqori bo`lsa(yoki oyiga 0,8% )shundan so`ng bunday inflyatsiya sudraluvchi (yoki nisbatan normal ) deb ataladi. Agar inflyatsiya 20 %dan yuqori bo`lsa, unda inflyatsiya kuchaytiriladi va juda yuqri (1980 yillarda Lotin Americasi, Janubiy Osiyo mamlakatlarida bunday o`sish sur`atlari kuzatildi). Inflyatsiya, uning sur`atlari oyiga 50 % dan oshgan va undan yuqori bo`lgan, giperinflyatsiya deyiladi. Bunday vaziyatda, mamlakat moliyaviy tizimining standart va qulashi bilan tahdid qiladi.
Avvalam bor inflyatsiya qayerdan kelib chiqadi va qanday paydo bo`ladi, bu endi amaliy savol emas.Yangiliklardan ko`pincha inflyatsiya yil davomida juda ko`p fiozni tashkil etganini eshitamiz. Ammo inflyatsiya faqatgina davlatlarda emas balki har bir insonda, har bir oilada o`z inflyatsiyasi bor.
Bundan tashqari,inflyatsiyani o`lchashda muayyan uslubiy muammolar mavjud.
Inflatsiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniqlanadi.
Narx indeksi – bu joriy davrdagi narxlarning (Rj) bazis davrdagi narxlarga (Rb) nisbatidir.
Pi = (Ri- Rb)/Rb*100
Masalan, iste’molchilik tovarlariga narx indeksi 2019-yil 113,0; 2020-yil - 114,3 ga teng bo‘lsa, inflatsiya sur’ati quyidagicha bo‘ladi:
Inflatsiya sur’ati = (114,3-113,0)/113,0 * 100 = 1.15
Iqtisodiy fanda va amaliy hayotda iste’mol va investitsion tovarlar, YaIM, eksport va import tovarlari narx indekslaridan foydalaniladi.
Iste’mol tovarlari narx indeksi ‒ iste’mol savatiga kirgan tovarlarning joriy va bazis davrdagi narxlarini taqqoslash yo‘li bilan aniqlanadi.
Investitsion tovarlar narxlari indeksi ‒ korxonalar tomonidan an’anaviy ravishda sotib olinadigan investitsion tovarlar to‘plami narxlar bo‘yicha aniqlanadi.
Iste`mol narxlari indeksi (CPI) bu iste`mol savatining hajmiga asoslanadi. Savat ma`lum bir nisbatda o`rtacha oziq – ovqat, kiyim – kechak, elektr energiyasini iste`mol qilish, uy-joylar va transport vositalarini saqlash, tibbiy yordam, dam olish vat a`limni o`z ichiga oladi.
Inflyatsiyani o`lchashning yana bir usuli YaIMga kiritilganyakuniy tovarlar v xizmatlarni ham o`z ichiga oladi. CPIni hisoblashda import qilinadigan tovarlar, deflyatorni hisoblashda esa faqat muayyan davlatda ishlab chiqarilganlar hisobga olinadi. Deflyator yangi tovarlar va xizmatlar narxlarining o`zgarishini o`z ichiga oladi, ammo CPI buni o`z ichiga olmaydi.
YaIM deflyatori indeksi ‒ nominal va real YaIM hajmining ikki davrdagi nisbatlari bilan aniqlanadi.
Eksport va import tovarlar narxi indeksi ‒ asosiy eksport va import tovarlari narxlarining o‘zgarishini aks ettiradi.
Iste`mol savati standart to`plamdir. Shu bilan birga,har bir inson va oilaning o`ziga xos xizmatlari va mahsulotlari mavjud, bu standartdan ozmi-ko`pmi farq qiladi. Binobarin, bizning real inflyatsiya rasmiy inflyatsiyadan farq qiladi.
Bizning inflyatsiyamizga eng ko`p pul sarflagan narsangiz ta`sir qiladi. Agar xarajatlarning katta qismi oziq – ovqat bo`lsa oziq – ovqat narxlarining o`sishi ham shaxsiy inflyatsiyaga eng katta ta`sir qiladi. Agar biror kishi professional sportchi bo`lsa va uning xarajatlarining katta qismi qimmat sport ozuqalar, qo`shimchalar, vitaminlar bo`lsa unda uning inflyatsiyasiga ushbu tovarlarning narxlari o`zgarishi eng katta ta`sir ko`rsatadi.
Narx indeksning boshqa bir qator turlari ham mavjud.
Laspeyres indeksi. Unda o‘zgarmaydigan tovarlar to‘plami uchun narxlarning o‘sish sur’ati aniqlanadi. n =(Pt * Qt) = (Pb * Qb)bunda
Rt – joriy yildagi narxlar
Pb – bazis davrdagi narxlar
Qt va Qb – joriy va bazis davrda ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi.
Кamchiligi: ancha qimmat tovarlarni arzonroq tovarlar bilan almashtirish imkoniyatini hisobga olmaydi.
Paashe indeksi. Unda narxlar indeksi tovarlarning bir-birining o‘rnini bosish imkoniyati hisobga olib aniqlanadi. Ip=(Pt * Qt) / (Pb * Qt)
Кamchiligi: farovonlik darajasining pasayishida ro‘y beradigan o‘zgarishlarni aks ettirmaydi.
Fisher indeksi. If=Ii * Ip Unda yuqoridagi har ikkala formulaningkamchiliklari bartaraf qilinadi.
Bir qator makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblashda inflatsiya sur’ati ko‘rsatkichidan foydalaniladi.
Inflatsiya sur’ati ko‘rsatkichi;
n=(It-It-1)*100
bu yerda, It – bazis davrdagi narx indeksi; It -1 – bazis va joriy davrlardagi narx indeksidagi farq.