O‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

B)  Naqshband,  Amir  Temur,  Mirzo  Ulug‘bek,  Alisher  Navoiyning 
ma'rifatparvarlik g‘oyalari. 
Bahovuddin  Naqshband  (1318-1390)  -  buyuk  mutafakkir,  faylasuf,  islom  dini 
nazariyotchisi, o‘zbek halqining o‘g‘loni va ulug‘ zoti, buyuk faylasuf va pedagog o‘z 
ta'limotida inson  olamni  bilishi va ahloqiy  mukamallikka  erishishi, gunohlardan holi 
bo‘lishiga  intilishi  kerak  deb  ta'qidlab  o‘tgan.  Olim  fikricha  yaxshi  va  yomonga, 
katta-yu  kichikka  yaxshilik  qilish,  barcha  xaloiqqa  nisbatan  o‘zini  kamtar  tutish, 
barchaga  xizmat  xuzurida  bo‘lish  Ollohimizning  so‘zini  bajo  keltirishdir.  Hatto 
farzand,  xodim  yoki  o‘quvchingiz  gapingizni  qaytarsa,  odobsizlik  qilsa,  ularga 
yumshoq  va  chuchuk  til  bilan  nasihat  qilish  odobga  mansub.  Faylasufning  quyidagi 
hikmatli  so‘zlari  butun  jahon  hamma  qomuslarda  keltirilgan:  “Qalbim  -  xudoda, 
qo‘llarim - ishda”. 
O‘zbek halqining o‘g‘loni va ulug‘ zoti, buyuk davlat arbobi, sarkarda, faylasuf va 
pedagog Amir Temur (1336-1405)  ulamoyu fuzaloga ixlosmand, ilm ahliga homiy 
va ishtiyoqmand kishi bo‘lgan. Sarkarda hind, xitoy, turk, arab, fors xalqlari tarixini, 
diniy,  dunyoviy  va  falsafiy  bilimlarning  murakkab  jihatlarigacha  chuqur 
o‘zlashtirgani  taqidlanadi.  Shuningdek,  o‘zining  “Temur  tuzuklari”da  jamiyatga, 

---

17 
 
ijtimoy-siyosiy  hayotga  qarashi,  inson  axloqiy  qoidalari,  yosh  avlod  ta'lim-tarbiyasi 
haqida  gap  boradi.  Davlat  va  har  bir  inson  ishlarini  har  doim  islom  va  shariat 
hukmlari  asosida  olib  borilganligini  bir  necha  bor  taqidlanadi.  Amir  Temur  ilm-fan, 
ma'naviyat-madaniyat ahliga e'tibor, ulardan jamiyat madaniy hayotida foydalanishga 
intilar  ekan,  ibn  Arabshoh  yozganidek:  “Temur  olimlarga  mehribon,  sayiddu 
shariflarni  o‘ziga  yaqin  tutar  edi.  Ulamo  va  fuzaloga  to‘la  izzat-hurmat  ko‘rsatib, 
ularni  har  qanday  odamdan  tamom  muqaddam  ko‘rardi.    Ularning  har  birini  o‘z 
martabasiga qo‘yib, izzatu-ikromini unga izhor qilardi”. O‘z saroylarida ko‘plab ilm-
ma'rifat  allomalarini  to‘plab  va  davlat  uchun  ishlatib,  Sohibqiron  ilm-fan  riyoziyot, 
handasa,  me'morchilik,  turli  kasb-hunarlar,  falakiyot,  adabiyot,  tarix,  musiqa  kabi 
sohalari  ravnaqiga  katta  e'tibor  berdi.    Uning  fikricha,  yosh  avlod  yorqin  hislatlarga 
ega,  xotirasi  o‘tkir,  shijoatli  va  qat'iyatli,  birso‘zli,  zo‘r  qudrat  egasi,  salobat  ison 
sifatida o‘sishi uchun har ikki tomonda barcha ashroitlarni yaratish darkor.      
Buyuk  qomusiy  aqli,  ulug‘  o‘zbek  olimi,  mutafakkir,  jahon  ilm-fan  va 
madaniyatning  namoyondasi,  hozirgi  zamonaviy  astronomiya  fanining  asoschilardan 
(Kopernik  va  Galiley  bilan)  biri,  o‘zbek  halqining  o‘g‘loni  va  ulug‘  zoti,  buyuk 
faylasuf  va  pedagog  Mirzo  Ulug‘bek  (1394-1449)  o‘zining  pedagogikaga 
bag‘ishlangan  fikr  va  g‘oyalarida  mehnat  va  ahloq  ta'lim-tarbiyasida  alohida  e'tibor 
berib, jamiyat ichidagi o‘zaro munosabat, do‘stlik, yoru-birodarlik tarbiyada alohida 
kasb  etishi  kerakligini  ta'qidlaydi.  Kasbi  va  xulq-atvori  yaxshi  hamma  hurmat 
qiladigan,  xushfe'l  kishi  bilan  do‘stlashish  lozim.  Har  bir  kishi  do‘stona  xamkorlik 
bilan  katta  hayotiy  muammolarni hal  etishi  mumkin,  agar  yolg‘iz bo‘lsa  hech  narsa 
qila  olmaydi.  Ta'lim  jarayonida  o‘quvchilarni  uch  pog‘onaga  bo‘lib  qo‘yib,  past 
pog‘onaliklarni  faqat  savodxonlik,  jismoniy  tarbiya,  arifmetika,  o‘y  ishlari,  xusnixat  
va  albatta  bitta  hunarga,  o‘rta  pog‘onaliklarni  shularga  va  qo‘shimcha  savdo-sotiq 
ishlar,  tabiatshunoslik,  tarih,  geografiya    va  musiqa  she'riyat  bilan,  yuqori 
pog‘onaliklarni  shu  oldin  aytilgan  fanlarni  o‘qitib  oliy  matematika,  fizika,  ximiya, 
astronomiya  biriga  keng  va  chuqur  o‘rgatib  shu  fanga  olim  bo‘lish  yo‘lida  tadqiqot 
usullarni  ko‘rsatib berish va  amaliy  mashg‘ulotlar o‘tkazishi darkor.  Hozirgi davrda 
uning  xizmatlari  jahon  afkor  ommasi  tomonidan  e'tirof  etilgan.  U  o‘z  asarlari, 
ixtirolari bilan nafaqat o‘zbek Vatanimizni, balki butun ahli inson ilmiy yutug‘i, o‘z 
davri madaniyatining yuksak natijalarini butun dunyoda barcha asrlarga mashhur etdi.  
Buyuk  qomusiy  olim,  ulug‘  o‘zbek  shoiri,  mutafakkir  va  davlat  arbobi,  jahon 
adabiyot  va  madaniyatning  namoyondasi,  hozirgi  zamonaviy  o‘zbek  adabiy  tilining 
asoschisi, o‘zbek halqining o‘g‘loni va ulug‘ zoti, buyuk faylasuf va pedagog Alisher 
Navoiy  (1441-1501)  fikricha  ta'lim-tarbiyaning  maqsadi  -  yosh  avlodni  birinchidan 
bilimli  va  aqli,  kuchli,  ikkinchidan  eng  yaxshi  fazilatlarga  ega  kishi  qilib 
yetishtirishdir. Lekin buning uchun bolani voyaga yetishigacha ko‘p fanlarga o‘rgatib 
uning  aqliy  salohiyati  va  boshqa  qobiliyatlarni  ochib  rivojlantirish  kerak.  Kamol 
topishida  ta'lim-tarbiya  kuch-qudratiga,  bola  yetuk  kishi  bo‘lib  o‘sishiga  ulug‘  shoir 

---

18 
 
ishonadi.  Biror  salbiy  ta'sir  natijasida  yaramas,  noto‘g‘ri  yo‘lga  tushib  ketishining 
oldini olish uchun bolani kichik yoshidan boshlab tarbiyalamoq darkor.