O‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

Islom dinining ta'lim-tarbiya usullari 
   
Amaliyotda 
o’rgatish 
Ota-ona, muallim, 
Ust namunalari 
Diniy 
e’tiqod 
Munosabatlarning 
uyg‘unligi va ustoz 
mahorati 
Rag’bat-
lantirish 
Ogohlantirish va 
jazolash 
 
V) Halq pedagogikasining rivojlanish bosqichlari 
Amir  Temur  davrida  O‘rta  Osiyoda  islom  dini  va  shu  bilan  birga  ta'lim-tarbiya 
rivojlanishi  yuksak  bo‘ldi.  Ko‘p  madrasa  va  masjidlar  qurildi  va  ularda  yosh  avlod 
o‘qib  bir  necha  fanlarni  o‘zlashtirishga  muvoffaq  bo‘ldi.  Bu  davrlarda  Sharq 
mamlakatlari  Eron,  Ozarbayjon,  Turkiya,  Afg‘oniston,  Hindiston  bilan  bo‘lgan 
iqtisodiy  va  madaniy  aloqalar  rivojlantirildi.  Uzoq  va  yaqin  joylardan  bilimli  va 
uddabron  bolalarni  yangi  hunarlarga  o‘rgatish  uchun  mahoratli  muallim  va  ustozlar 
taklif  qilindi.  XVIII  asrda  Markaziy  Osiyoda    Buxoro  amirligi,  Xiva  va  Qo‘qon 
xonliklar  hukum  surdi.  Ular  davrida  ichki  hayot,  iqtisod,  savdo,  xunarmandchilik, 
me'morchilik,  madaniyat  va  musiqa  va  she'riyat  san'ati  ancha  rivojlanib  bordi.  Bu 
barcha  ishlarga  yosh  mutaxassislar  kerakligini  bilgan  hukumron  doiralar  yoshlarni 
oldin  madrasa  va  masjidlarda  keyin  har  bir  bolani  xoxishi  va  intilishi  bo‘yicha  u 
tanlangan  ustoz  qo‘liga  o‘qitish  va  hunarga  o‘rgatish  uchun  yubordi.  Ustoz  oilasida 
esa shu kasb-hunar avloddan avlodga o‘tib turish an'anasi davom ettirildi. Xonliklarda 
Rossiya, Xitoy, Hindiston, Eron, Afg‘oniston bilan savdo-sotiq ishlari yo‘lga qo‘yildi. 
Buyuk  Ipak  yo‘li  o‘n  asrdan  ortiq  davr  mobaynida  Xitoydan  Yevropaga  va 
Yevropadan Xitoyga borayotgan karvonlar o‘tishini ta'minladi. Karvonlar nafaqat mol 
keltirar,  balki  yangi  axborot,  yangi  sanoat  va  madaniyat  bilan  tanishtirardi.  Aqliy 
salohiyati  kuchli  bo‘lgan  xalqimiz  tez  orada  porx,  qog‘oz,  ipak  va  boshqa  matolar, 
dehqonchilik va harbiy qurol, shisha, chinni-farfor, paxta maxsulotlari, yangi taomlar 
ishlab  chiqarish,  yetishtirish  va  tayyorlashini  o‘zlashtirib  oldi  va  bu  albatta  yangi 
sanoatlarni  tashkillash  va  yosh  avlodning  ta'lim-tarbiyasiga  oid  yangi  xunarlar 

---

11 
 
o‘rgatishiga turtki bo‘ldi. Shu bilan birga xokim va boy fuqarolarning farzandlari chet 
elga  tahsil  olish,  yangi  kasb  va  xorijiy  tillarni  o‘rganish  uchun  yuborardi.  Har  bir 
shunaqa  o‘qishga  borib  kelgan  yosh  yigit  o‘zi  bilan  siyosat,  iqtisodiyot,  ma'rifat  va 
madaniyatga oid yangi tasavvur, progressiv demokratik fikr va g‘oyalarni o‘zlashtirib 
o‘zbek  xalqining  turmush  tarzini  yengillashtirish  va  rivojlantirishni  o‘ziga  maqsad 
qilib qo‘yar edi va zo‘ravonliksiz bajarishga harakat qilar edi.        
XVIII asrda Rossiya chor qo‘shinlari tomonidan bosib olingan Markaziy Osiyoda 
tarixiy-siyosiy  vaziyat  yuzaga  keldi,  milliy  zulm  kuchaydi,  Yevropa  turmush  tarzi 
o‘zbek halqi hayotiga kelib kira boshladi. Ilm-fan, sanoat, madaniyat va ta'lim-tarbiya 
G‘arbcha  rivojlana  boshlandi.  O‘lkamizda  mustamlakachilar  zavod,  fabrika,  ishlab 
chiqarish va qayta ishlash korxonalar, temir yo‘l va avtomobil yo‘llar qurilishini, shu 
jumlada shaharlarda maktab va gimnaziyalarni tashkil qildi. Maktablarda  Yevropacha 
o‘qitish o‘z rivojini topdi. Ya.A.Komenskiy va F.Gerbart metodikasi, ya'ni “sinf-dars” 
tizimi paydo bo‘la boshladi.  
Bu  rus-tuzem  maktab  va  gimnaziyalarda  o‘qigan  xalqimiz  ko‘pchiligi  ta'lim-
tarbiya  sohasidagi  ilg‘or  g‘oya,  usullar  va  tajribalarni  o‘zlashtirib,  yangi  o‘zbek 
intelligensiya  vakillariga  aylandi.  Bular  uzoq  va  yaqin  hududlarga  ilm-fan,  ta'lim-
tarbiya,  madaniyat  va  san'at  olib  kirishga  harakat  qildi.  Bu  ilg‘or  ma'rifatparvarlar 
o‘zlarini  jadidlar  deb  nomlab  o‘zbek halq  pedagogikasiga    ilm-fan sohasidagi  yangi 
umuminsoniy  o‘zgarishlarni  kiritish,  ta'lim-tarbiyani  qayta  isloh  qilish, 
mamlakatimizda  bironta  savodsiz  odam  qoldirmaslik,  erkak  va  ayolga  teng  huquq 
berish  va  milliy  va  diniy  qadriyatlarimizni  asrab  qolishni  nazarda  tutadigan  buyuk 
vatanparvar  kishilar  edi.  Jadidchilar  harakatini  Markaziy  Osiyoda  rivojlanishni 
Rossiya davlatining o‘lkamizda mavqyei oshishi bilan belgilandi. 
XX  asr  boshida  Sovet  xukumati  vujudga  kelishi  bilan  O‘zbekiston  Respublikasi 
Sovet  ittifoqi  tarkibiga  kiritildi.  O‘lkamizda  ilmu-fan,  og‘ir  va  yengil,  oziq-ovqat 
sanoati rivojlandi, yangi o‘rta, o‘rta mahsus va oliy o‘quv yurtlarda yoshlar tahsil olib, 
har  bir  inson  o‘zi  tanlagan  kasbni  egalay  boshladi.  O‘g‘il  va  qizlarni  bir  sinfda 
o‘qitish ishlari yo‘lga qo‘yili. Bu o‘z o‘rnida ta'lim va tarbiya samaradorligini yanada 
oshirdi. Konstitutsiya bo‘yicha har bir o‘smir o‘rta maktabni tugatishiga majburiy edi.  
Xalqimiz  turli  sohalarda  faoliyat  ko‘rsatib  zavod  va  fabrika  boshliqlari,  hukumat 
rahbarlari,  ilmu-fan,  madaniyat  va  san'at  arboblari  bo‘ldilar.  Ammo  osmonimiz 
hamma  vaqt  musafo  emas  edi.  Qizil  terror  payti  minglab  yurtdoshlarimiz 
vaxshiylarcha o‘ldirildi. Sovet hukumati bilardiki millat uchta narsa bilan mavjuddir. 
Bu  -  yashayotgan  hudud,  uning  oni  tili  va  diniy  va  milliy  urf-odatlar,  qadriyatlar. 
Shuning  uchun  qadriyatlarimiz,  dinimiz  va  ona  tilimizni  unutishimiz  uchun  ko‘p 
o‘rinayotgan  va  ko‘rinmayotgan  harakatlar  bo‘ldi.  Natijada  ancha-muncha 
vatandoshlarimiz ona tilimizni unutib, faqat rusiyzabon bo‘lib, din farzlarini bajarmay 
qo‘ydi, urf-odatlarimizni unutdi. 

---

12 
 
Respublikamiz  mustaqillikka  erishgach  yosh  avlodga  ta'lim-tarbiya  berish  uchun 
bir  qancha  yangi  asoslar  yuzaga  keldi.  Jumladan,  O‘zbekiston  Respublikasi 
Konstitutsiyasi,  “Ta'lim  tug‘risida”gi  qonuni  va  Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi 
asosida shakllangan uzluksiz ta'lim tizimining asosiy maqsadi komil inson, barkamol 
avlodni  tarbiyalash  kabi  yangi    yo‘nalishlarga  ega  bo‘ldi.      XXI  asrda  ko‘plab 
davlatlarda  bo‘lgani  kabi  dunyo  xaritasida  munosib  o‘rin  olgan  mustaqil 
O‘zbekistonda  ham  barcha  sohalarda  tub  islohotlar  boshlandi.  Bu  islohotlarning 
barchasi  inson  omilini  har  qachongidan  ham  yuqori  saviyaga  ko‘tarib,  uning  kuchi, 
idroki,  salohiyati,  ruhiy  hamda  ma'naviy  barkamolligini  bevosita  taraqqiyot, 
rivojlanish  va  sivilizatsiya  bilan  uzviy  bog‘ladi.  Bundan  inson  va  uning 
mukammalligi, o‘z ustida ishlashi muammosi  dolzarb masalaga aylandi.