O’zbekiston respublikasi oliy oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi urganch davlat universiteti

Uchinchi bosqich. Uchinchi bosqichda sifat haqidagi bilimlarni takomillashtirish, og’zaki va yozma nutqda sifatlardan aniq, o’rinli foydalanish ko’nikmasini o’stirish bilan bog’liq holda -roq qo’shimchasi bilan qo’llangan sifatlarni va ko’m-ko’k, yam-yashil kabi sifatlarni to’g’ri yozish malakasi shakllantiriladi. Ish mazmuni shu vazifalarni bajarishga qarab belgilanadi va o’quvchilar nutqini o’stirishga qaratiladi.
Nazariy ma’lumotlarga asoslanib: matnda berilgan otlarning belgilarini ifodalaydigan sifatlarni tanlab qo’yish, gapda sifat bog’langan otni (so’z birikmasini) aniqlab yozish; otga mos sifatlar tanlab predmetni tasvirlash, berilgan sifatlar yoki so’z birikmasi bilan gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi. Mashq materialini tanlashda -roq qo’shimchasi bilan qo’llangan yaxshiroq, aqlliroq kabi, shuningdek, tip-tiniq, sap-sariq kabi sifatlar ko’proq bo’lishiga e’tibor beriladi. O’quvchilarning mustaqilligi osha borgan sayin, mashq topshiriqlari ham asta-sekin murakkablashtira boriladi. Shunday qilib, sifatni o’zlashtirishda uni ot bilan o’zaro bog’liq holda o’rganishga asoslaniladi.


2.2 Sifatning ma’no turlari bilan tanishtirish.
Sifat (tilshunoslikda) — predmet belgisini bildiruvchi soʻzlar turkumi. Grammatikada belgi soʻzi keng tushunchali boʻlib, u belgini rang-tus, hajm, shakl, koʻrinish, xususiyatiga koʻra bildiradi: qizil, keng, yoqimli va boshqa Shu xususiyatlariga koʻra, sifatlar maʼnosiga qarab bir necha turga boʻlinadi: rang-tus bildiruvchi sifatlar — oq, sariq, qizil, nimrang kabi; mazataʼm bildiruvchi sifatlar — shirin, nordon, achchiq, bemaza kabi; xususiyat bildiruvchi sifatlar — mehribon, sodda, mugʻambir, yuvosh kabi; shakl koʻrinish bildiruvchi sifatlar — gavdali, novcha, uzunchoq, yassi kabi; hajmoʻlchov bildiruvchi sifatlar — keng, tor, katta, ogʻir, yengil kabi va boshqa. Sifat turkumi oʻziga xos soʻz yasalishi va morfologik tizimiga ega. Oʻzbek tilida yasama sifatlar, asosan, sifat yasovchi affikslar yordamida xreil qilinadi: aqlli (akl+li), hosildor (hosil+dor), serqirra (serqirra) va sh.k. Sifatning morfologik belgisi — daraja kategoriyasiga egaligidir. Sifat bildiradigan belgi daraja nuqtai nazaridan 3 xil boʻlishi mumkin: meʼyoriy, meʼyordan ortiq (yuqori) va meʼyordan oz (kuchsiz, past). Shunga koʻra, sifatning 3 xil daraja kategoriyasi farqlanadi: oddiy daraja —maxsus koʻrsatkichi yoʻq va u belgining meʼyoriy (ortiq — kamlik, kuchli — kuchsiz va sh.k.ga befarq) holatini bildiradi: yaxshi, katta, shirin, xunuk kabi; orttirma daraja — bu darajaning ham maxsus morfologik koʻrsatkichi yoʻq. Belgining ortikligi maʼnosi oʻzbek tilida bir necha usul bilan ifodalanadi. Mas, fonetik usul: sapsariq, koʻmkoʻk, baland (unlini choʻziq talaffuz etish); leksik usul (maxsus soʻzlar yordamida): juda kuchli, nihoyatda goʻzal kabi; analitik usul: shirindan shirin, qoʻpoldan qoʻpol kabi; ozaytirma daraja shakli roq affiksi yordamida yasaladi: yaxshiroq, balandroq, shoʻrroq kabi. Sifatlar otlashuvi mumkin (qarang Otlashuv): Yaxshi topib gapirar, yomon qopib gapirar. Qozonga yaqin yursang, qorasi yuqar; yomonga yaqin yursang, balosi yuqar.
MA'NO GURUHLARI

• 
  Xususiyat bildiruvchi sifatlar
  
• 
  Rang-tus bildiruvchi sifatlar
  
• 
  Maza-ta'm bildiruvchi sifatlar
  
• 
  Hajm- o'lchov bildiruvchi sifatlar
  
• 
  Hid bildiruvchi sifatlar
  
• 
  Makon- zamon belgisini bildiruvchi sifatlar
  

Sifatlar qanday belgini ifodalashiga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'linadi:
1) xususiyat sifatlari;
2) rang-tus sifatlari;
3) maza-ta'm sifatlari;
4) hajm- o’lchov sifatlari;
5) hid bildiruvchi sifatlar;
6) makon- zamon belgisini bildiruvchi sifatlar.
Sifatning quyidagi to'rt xil darajasi mavjud:
1) oddiy daraja; Lola qizil, oq, sariq ranglarda tovlanib ochildi.
2) qiyosiy daraja; Hammayoq top-toza.
3) orttirma daraja; Bo'yi mendan kattarog'-u, o'zi sap-sariq.
4) ozaytirma daraja. Qoramtir osmon asta-sekin yorisha boshladi.