O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat universiteti qo‘lyozma

2.2. Intensivlikni ifodalovchi so’zlarning shakl va usullari.
Intensifikatsiya qanday sodir bo'lishini aniq tasvirlash uchun ba'zan qiyin. Bundan tashqari, kerak intensifikatsiyani semantik kategoriya sifatida, ya'ni intensivlashtirish o'rtasidagi farqni tan olish. ma'no va alohida lingvistik iboralar bu ma'noni bildiring. Kuchlanishning ba'zi rasmiy signallarini tanib olish oson. Saralash, uchun Masalan, kuchayish haqida signal berishi mumkin va ularni belgilash oson. Boshqa signallar, nozikroq, ma'lum darajada bog'liq muhit va leksikaga yot omillarga bog'liq so'zni o'z ichiga olgan va tahlil qilish qiyinroq bo'lgan belgilar - o'zgartirilgan so'z tartibi yoki masalan, noodatiy xalqaro model.
Shunday qilib, shakllantirish uchun intensivning aniq ta'rifi haqiqatdan ham qiyin. To'g'ri, grammatik signallar kuchayishini ifodalash uchun mavjud bo'lganligini aniqlash mumkin va aniqlangan, lekin intensivlashuvning semantik tushunchasi har doim ham aniq ta'rif bilan qo'lga kiritilishi mumkin emas kuchayish har doim ham o'ziga xos signal bilan belgilanmaydi grammatik element.
Juda ko'p qurilmalar kuchayish haqida signal berishi mumkinligi sababli, ushbu elementlarni aniqlash va ularga e'tibor berish kerak. Ular giperbola va mubolag'a bo'lib, tabiatan shiddatli so'zlar, uyat va odobsizlik, undovlar, ramziy shakllar, so'z va tovushlarni takrorlash, ko'paytirish sinonimlar, onomatopoetik shakllar, cho'zilgan shakllar, inversiyalangan so'z tartibi va boshqa grammatik o'zgarishlar, urg'u va balandlik, yuklamalar kiradi. Keyinchalik, ko'p sonliligi sababli intensivlashtirishning har qanday yagona tadqiqotiga ba'zi cheklovlar qo'yilishi kerak va unga ishora qiluvchi elementlarning xilma-xilligi. Uning paydo bo'lish chastotasini hisobga olsak, tarixiy rivojlanish osongina tushuniladi.
Frazeologik intensifikatorlarning ingliz tilida ba'zi funksional uslublarining ajralmas qismi bo‘lishiga qaramay, tilga kiritilgan frazeologik intensifikatorlar ontologiyasi hali ham frazeologiyada kam o‘rganilgan soha hisoblanadi. Frazeologik adabiyotlarni tahlil qilganda, biz shuni tushunib yetdikki, olimlar intensifikatorlarni faqatgina biror bir frazeologik materialni o‘rganish uchun ishlatishgan. Ekspressivlik va intensivlik xususiyatlarini “kuchaytirish” tushunchasi orqali aniqlash mumkin. Intensivlikning ekspressivlikka borib taqalishi shuni anglatadiki, nutqimizdagi ekspressivlik ko‘pchilik holatlarda uning intensifikatsiyasiga borib taqaladi va stilistik nuqtai nazardan o‘rganilayotgan birikmalar asosiy holatlarda kuchaytirishni talab qiladi. (Turanskiy, 1990)
Bundan tashqari, bu ikki kategoriya tilshunoslikning ichki kategoriyalari hisoblanib, birgalikda ular nutqning ifodali va adabiy ko‘rinishga ega bo‘lishi uchun pragmatik holat yaratadi va har ikkalasi ham faqatgina mahlumot berish vazifasini bajaribgina qolmay, yana ikkinchi tomondagi suhbatdoshga kuchli ta'sirko‘rsatadi. Ekspressivlik va intensivlikning formal aspektlari hm birbiriga mos keladi. Har ikkala kategoriyada ham emotsionallik va baholash ko‘rsatkichlari mavjud. Frazeologik birliklarni va ularning kontekstda ishlatilishini o‘rganganda N.V.Polishuk alohida sinfga ega frazeologik birliklarni, ya'ni emotiv intensifikatorlarni ajratib ko‘rsatadi.
Emotiv intensifikatorlar ijobiy yoki salbiy hissiyotlarni kuchaytirishga qaratilgan. Bu sinfga “I’ll eat my boots!”, “I’ll eat my hat if…” (“Boshim bilan javob beraman”) singari frazeologik birliklar misol bo‘la oladi. N.V.Polishukning fikricha, emotiv intensifikatorlar yordamida mualliflar o‘z qahramonlarining ichki dunyosini, ichki his-tuyg‘ularini yaqqolroq namoyish qilishga harakat qilishadi. Frazeologik intensifikatorlarning tarkibini to‘liqligicha buyuk olim A.V.Kunin ochib bergan. U o‘zining “Anglo-russkiy frazeologicheskiy slovar” kitobida 47 ta frazeologik intensifikatorning ta'rifini v ishlatilishini ko‘rsatgan. Keng ochilgan bu material, shuni ko‘rsatganki, ko‘pchilik frazeologik intensifikatorlar hozirgi ingliz tilining har xil uslublarida va janrlarida hali ham qo‘llanilib kelinmoqda. A.V.Kuninning ishlarida frazeologik intensifikatorlarning paydo bo‘lishi, yasalish usullari, zamonaviy ingliz tilida ishlatilish holatlari ko‘rsatilgan va ularning struktural-semantik va Grammatiktasnifi tahlil qilingan.
Iboralarni sinflarga ajratishda olim frazeologik intensifikatorlarni nominativ adverbial frazeologik birliklar qatoriga kiritadi. Bu turdagi frazeologik intensifikatorlarning ko‘pchiligi bir qismli intensifikatorlar hisoblanadi. Ya'ni ularning tarkibida bitta asosiy, bitta yoki ikkita yordamchi leksema mavjud bo‘ladi. Intensifikatorlar sintaktik bog‘lanishga ega, chunki ular aniq gap bo‘laklariga biriktirilgan. A.V.Kunin bu intensifikatorlarni ikki guruhga ajratadi: ravish va sifat intensifikatorlar va fe'l intensifikatorlari. Birinchi turga quyidagi frazeologik intensifikatorlar misol bo‘la oladi: as anything, as blazes, as old boots va boshqalar. Ikkinchi tur, A.V.Kuninning fikricha, ko‘p sonli frazeologikintensifikatorlar guruhini namoyish qiladi va o‘z ichiga quyidagi birliklarni oladi: like one o’clock - aniq, vaqtida; like fun - juda tez; like a bat out of hell - bor kuchi bilan; like nobody’s business - to‘xtovsiz, chaqqon; like old boots - bor kuchi bilan va boshqalar.
Zamonaviy ingliz tilida murakkab strukturali bir nechta frazeologik intensifikatorlar mavjud, va ularning asosida ergash gap strukturali to‘liq o‘rganilgan birikmalar yotadi: as they come, as you please- favqulotda, tashqari; as they make them, as the day is long – tashqari, dahshatli, juda ham va boshqalar. Shunday qilib, shuni aytish mumkinki, frazeologiyada intensivlik kategoriyasi frazeologik birliklarning struktural-semantik tuzilishi asosida o‘rganilgan va ma'noni kuchaytirishga qaratilgan, komparativ frazeologik birliklar kuchaytirish ma'noli yoki frazeologik intensifikatorlarning o‘zi bilan ko‘rsatilgan, va ularning kategorial xususiyatlarini frazeolog olimlar struktural paradigma chegarasida o‘rganishgan¹⁵.
Intensivlikni so‘z semantikasining asosiy komponenti sifatida doimiy ravishda ta'kidlanganidek, I.Sternin yadroviy semani leksik birliklarning eng kuchli semasi sifatida ta'riflagan, va mana shu kuchli yadroviy sema intensivlik semasi sifatida ta'riflangan.Intensivlik semasi fikri Ye.Sheygal va I.Turanskiyning ilmiy tadqiqotlarida ham aniq ko‘rsatilgan. Intensifikatorlarning intensivligini belgilash maqsadida Ye.Sheygal “ichki intensiv” atamasini fanga kiritgan bo‘lsa, I.Turanskiy “intensema” tushunchasini kiritgan va bu tushuncha yordamida kuchli va kuchsiz frazeologik birliklarni ta'riflashga harakat qilgan. F.de Sossyurning aytishicha, til – bu belgilar sistemasidir va bizning oldimizda turgan vazifa – bu frazeologik intensifikatorlarning qanday belgilardan tashkil topganini aniqlash. Frazeologik intensifiktorlarning belgi sistemasi tilshunoslikda juda kam o‘rganilgan. Bunga sabab frazeologik intensifikatorlar tahlili chuqur o‘tkzilmagan va hamma tadqiqotlar yuzaki holda qolib ketgan.
Frazeologik intensifikatorlarning xarakteristikasi va belgi funksiyalarini o‘rganishga juda kam olimlar tadqiqot ishlari olib borishgan. Frazeologizmlarning maxsus belgi xususiyatlariga egaligini faqatgina buyuk olim V.L. Arxngelskiy o‘rganib tahlil qilgan. U hamma frazeologik birliklarga mos maxsus belgilarni topishga harakat qilgan. Uning fikricha, “Frazeologik belgilar mustaqil lingvistik va ma'naviy boylik hisoblanadi. xuddi ish yurituvchi mexanizmlar kbi ular fikrning boyligiga va teranligiga yordam beradi.” ¹⁶
Frazeologik abstraktsiyani birinchilardan bo‘lib buyuk rus olimi V.L. Arxangelskiy ishlab chiqqan. U buyuk tilshunos sifatida shunday degan: “Shunday turg‘un iboralar mavjudki, ular oddiy so‘zlardan butunlay farq qiladi va mana shu birikmalarda til abstraktsiyasi mavjud, va bu abstraktsiya so‘zlarda namoyon bo‘lmaydi”.
Frazeologiyani o‘rganishda ishlatiladigan variatsion uslub sistemasi shunga qaratilgan ediki, frazeologik birlikning ma'nosi uning komponentlarining o‘z ma'nosidan farq qiladi. Frazeologik abstraktsiya nazariyasining keyingi ishlarida asosiy urg‘u frazeologik birlikning semantik tomoniga qaratilgan edi. A.V.Kunin frazeologik abstraktsiyani o‘rganib, uning 4 ta darajasini ko‘rsatadi: eng yuqori, yuqori, o‘rta va past. Bundan tashqari, birinchi va ikkinchi darajalarda to‘liq va to‘liq bo‘lmagan abstraktsiya darajasi mavjud bo‘ladi. Frazeolog olimning bu sinflarga ajratishi bo‘yicha, frazeologik intensifikatorlarda abstraktsiyaning eng yuqori va yuqori darajalari uchraydi. Abstraktsiyaning eng yuqori darajasi quyidagi frazeologik intensifikatorlarda uchraydi: as the day is long, as they come, as they make them, fine and…, good and…, nice and…, rare and…, as anything, like anything, as old boots, like blazes, as hell, like nobody’s business va boshqalar. Paydo bo‘lish bosqichidan boshlab, A.V.Kuninning fikricha, bu frazeologik intensifikatorlarning ma'nosi abstraktsiya qilingan va o‘zining asl ma'nosini olmaydi. Endi ba'zi frazeologik intensifikatorlarni chuqurroq tahlil qilishga harakat qilamiz. Misol uchun “as the day is long” intensifikatori “kamdan kam, qo‘rqinchli” ma'nolarini anglatsa, “like wildfire” birligi “darrov, tez” ma'nolarini anglatadi. Avvaliga “as the day is long” birikmasi faqat sheksperizm tarkibida ishlatilgan, “like wildfire” birligi bo‘lsa sheksperizm tarkibida predikat holatida “to burn” fe'li bilan birga qo‘llanilgan.