O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat universiteti qo‘lyozma

As cool as cucumber, as good as gold, as large as life, as dull as ditch water
(Logan P. Smith, 1959)
Ingliz frazeologiyasida intensivlik muammosini o‘rganishga qaratilgan diqqatni olimlarning ilmiy ishlari, ilmiy maqolalari orqali bilish mumkin. Bu ilmiy ishlarda frazeologik birliklarning struktural-semantik o‘zgarishlari, kuchaytiruvchi ma'noli frazeologik birliklar, sintaktik idiomatika va frazeologik intensifikatorlar joylashgan. Intensivlik kategoriyasi ustida juda ko‘p olimlar ilmiy tadqiqotlar olib borishgan, va har bir olimning intensivlik kategoriyasi to‘g‘risidagi o‘z fikr va mulohazalari mavjud.
Shularga misol tariqasida sintaktik idiomatika ustida tadqiqot olib borgan olimlarni misol qilib oladigan bo‘lsak, bulardan G.Kirxner va I.I.Turanskiyni alohida ta'kidlab o‘tish lozim. G.Kirxnerning “Gradadverbien” nomli asarida “good + Adj/Part” kabi birikmalarni uchratishimiz mumkin: good and anger, good and sick, good and right, good and dark va boshqalar. Sanab o‘tilgan birikmalar fe'l harakatini yoki holatini kuchaytirish uchun ishlatiladi. (Kirchner 1955, 1:92-93). I.I.Turanskiy bo‘lsa yana ikkita sintaktik konstruktsiyani ajratib ko‘rstgan “…and then some” konstruktsiyasi prediktiv yoki predikativ guruhdan keyin qo‘llanilib, gapni yakunlash funktsiyasini bajaradi. Ikkinchi konstruktsiya “but+Adj.” bo‘lib, fe'l ad'yunkti vazifasida qo‘llaniladi. Masalan,
He is a genius and then some.
Frank Sinatra is alive and living – but good.
A.V.Kuninning fikricha, bu konstruktsiyalar asosan so‘zlashuv nutqida ishlatiladi. Ularning asosiy maqsadi, olimning fikricha, fe'l harakatining intensifikatsiyasida, ya'ni predikat holatning kuchayishidadir¹². Intensifikatsiyaning sintaktik vositalarini o‘rganayotganda, A.V.Kunin yana kuchaytiruvchi funktsiyani bajaruvchi komporativ frazeologik birliklar haqida ham aytib o‘tgan va ularni uch holat asosida sinflarga bo‘lgan:
I. Semantik ma'no bo‘yicha ular 4 guruhga bo‘linadi:
1. Asos sifatida jonsiz predmetlarning jismoniy xususiyatiga ega strukturalar: as light as gossamer.
2. Asosida tabiat hodisalari bo‘lgan komparativ strukturalar: as free as the wind.
3. Asosida hayvon nomlari ishlatilgan strukturalar: as slow as tortoise.
4. Tarixiy shaxslar, ilohiy ko‘rinishlar mavjud bo‘lgan allyuziyalar: as rich as Croesus.
Alliteratsiyaning ishlatilish yoki ishlatilmasligi borasida komparativ frazeologik birliklar quyidagicha taqsimlanadi:
1. Strukturasida alliteratsiya ishlatiladigan komprativ frazeologik birliklar: as blind as a bat, as thick as thieves.
2. Strukturasida alliteratsiya ishlatilmaydigan komprativ frazeologik birliklar: as happy as a lark, as like as two peas, as pleased as Punch.
Komparativ frazeologik birliklarning o‘zbek va ingliz variantlari borligi yoki yo‘qligi bo‘yicha ular uchta kichik guruhlarga bo‘linadi:
1. Qiyoslanayotgan tillarda to‘liq moslik: to work like crazy – jinniga o‘xshab ishlamoq;
2. Ular o‘rtasida qisman moslik: paxtaday yumshoq – as soft as butter.
3. Ular o‘rtasidagi moslikning umuman yo‘qligi: as dull as ditch-water - o‘lguday zekirish. (Turanskiy, 1990)
Kuchaytiruvchi frazeologik birliklar intensivlik nuqtai nazaridan o‘zining aniq va muqim joylashuviga ega. Intensifikatorlar sintaktik bog‘liqlikka ega, chunki ular aniq gap bo‘laklariga bog‘langan bo‘lib, komparativ birikmalar tarzida o‘rganiladi. A.V.Kunin intensifikatorlarni ikki guruhga ajratadi: sifat va ravish formali intensifikatorlar va fe'l formali intensifikatorlar¹³. Birinchi turga as anything, as blazes, as hell, as the devil, as all boots, as all get out like kabi frazeologik intensifikatorlr misol bo‘lsa, ikkinchi turga one o’clock - aniq, like hell, like mad, like a bat out of hell, like nobody’s business, like old boots, like fun kabi frazeologik intensifikatorlar misol bo‘la oladi.
Til sistemasining asosiy qismlaridan biri hisoblanib, frazeologiya o‘z tarkibida bir qatlam birliklarga, ya'ni intensifikatorlarga ega, va bu intensifikatorlar til funktsiyalarining uch asosiy birlashuvi yordamida hosil bo‘ldi: nominativ, kommunikativ va pragmativ. Bular aniq pragmatik ma'noga ega frazeologik birliklar bo‘lib, odam ruhiyatining emotsional, ya'ni his-hayajonli muhitini ta'riflaydi. Shuning uchun frazeologiyada intensivlik muammosini o‘rganishda frazeologik intensifikatorlarni o‘rganishga katta e'tibor beriladi.
Ba'zi frazeolog-olimlarning aytishicha, hamma frazeologik birliklar intensifikatorlar hisoblanadi, chunki oddiy leksik birliklardan farqli ravishda, hamma frazeologik birliklar aytilayotgan ma'noni “kuchaytiradi” va uning ekspressiligini ko‘taradi. Bizning fikrimizcha, bu nuqtai nazar diqqatga sazovor va keyinchalik rivojlanishga muhtojdir. Va bu bilan birga A.V.Kuninning fikricha, “Kuchaytiruvchi frazeologizmlar, atamaning o‘zi aytib turganday, intensifikatsiyaning eng ko‘p vositasidir va bu vositalar asosida umumiy formalar sistemasida o‘z o‘rniga ega va intensivlik kategoriyasining yasalishiga o‘z hissasini qo‘shadi”. ¹⁴
Intensivlikni ifodalash uchun turli darajadagi til vositalari qo'llanilishi mumkin: fonetik, morfologik, leksik va sintaktik. Biz ingliz tilida intensivlashtirishning leksik vositalariga e'tibor qaratamiz. Professor I. I. Turanskiy ikkinchisiga ishora qiladi: 1) affiksatsiya va kompozitsiya; 2) mazmunni kuchaytiruvchi sifatlar; 3) fe'llarning sinonimik qatorlari; 4) kuchayuvchi qo‘shimchalar; 5) miqdor bildiruvchi so‘zlar; qiyosiy frazeologik birliklar (frazeologik birliklarni kuchaytiruvchi).
Biz eng keng tarqalgan leksik usullardan biri ya’ni kuchaytiruvchi qo'shimchalarning qo'llanilishi, ular bilan birgalikda kuchaytiruvchi sifatlar, kesim yoki otlar kuchayadi ikkinchisining ma'nosi ko’rib chiqamiz. Asos sifatida tasniflash uchun intensivlikning o'zgarish darajasi ko'pincha ishlatiladi, buning asosida kuchaytirgichlar ikki guruhga bo'linadi:
a) ta'kidlovchilar (aslida, albatta, aniq, ochiq-oydin, haqiqatdan, adolatli va hokazo), maqsadi umumiy kuchaytirish effektini yaratish;
b) ishora qiluvchi kuchaytirgichlar oddiy darajadan yuqori intensivlik shkalasi bo'yicha ma'lum bir belgi. Bu kuchaytirgichlar (yuqori intensivlik: yomon, chuqur) va maksimalizatorlar (intensivlik chegarasi: mutlaqo, butunlay[Quirk, Greenbaum, Leech 1982: 195]).
E. M. Volf ushbu masalani ko'rib chiqib, "baholashning kuchayishi diskret emas -uni o'lchash mumkin emas" degan xulosaga keladi, yaxshi va juda yaxshi o'rtasidagi masofa - va taqqoslash darajalari kabi ma'lum pozitsiyalar soni bilan cheklanmaydi. Tadqiqotchining ta'kidlashicha, "intensifikatorlar o'zaro bog'liq bo'lgan birliklarning uzoq, erkin tashkil etilgan qatorini tashkil qiladi bir-birlari bilan noma'lum tarzda"
"Intensifikasiya" - bu nafaqat ifodani, balki maqsadga erishishni ham anglatuvchi tushunchadir. sub'ektivlik, chunki kontseptualizatorlar o'zlarining shaxsiy imkoniyatlarini loyihalashda juda ko'p ishtirok etadilar. ob'ektga nisbatan nuqtai nazar. Intensifikasiya tushunchasi qo`shimchalarning boshqa guruhiga, ya`ni diqqatga ham tegishli modifikatorlar. Darajani o'zgartiruvchilar urg'uni bildirar ekan, ularning semantikasi bilan kesishadi. nutqning xususiyati, ya'ni diqqat markazida. Fokus markerlari kabi – o‘z-o‘zini fokus qo‘shimchalari yoki fokus o‘zgartiruvchilari bilan birga so'z tartibini, bo'laklarni, elementlarni o'z ichiga oladi.
Fokus rejimining ba'zi farqlari adabiyotda taklif qilingan shartlar qo'shimchalar va cheklovchilar o'rtasida (Quirk va boshqalar, 1985; Nevalainen, 1991) yoki qo'shimchalar orasida (also, even), eksklyuzivlar (only, merely, just) va xususiylashtiruvchilar (exactly, just) yotadi. Oxirgi ikkitasi boshqa farqlardir cheklovchilar (Nevalainen, 1994)
Lingvistik adabiyot intensivligini tushunish keng va tor ko'rinishga ega. Tor ma'noda toifaning tarkibi faqat quvvatni oshiruvchi birliklar bilan cheklangan. Bunday intensivlikni hisobga olishga toraytirilgan yondashuv tabiatga mos kelmaydi bu toifa. Baholangan semantik sifatida intensivlik belgi sifatning miqdoriy xususiyatini ifodalaydi, qandaydir miqdorga nisbatan qurilgan va ikkitaga ega bo'lgan masshtab shaklida qutblar "+" va "-", ya'ni nafaqat xususiyatning kuchayishi mumkin (mustahkamlash), balki deintensifikatsiya (zaiflash) (E.M. Volf), Shunung uchun intensivlikni kategoriya sifatida talqin qilish ko'proq adekvatdir uchlik tuzilish, shu jumladan oddiy g'oya, bo'ysunuvchi va ustun. Bu kiritish imkonini beradi me'yordan kichikroq ekanligini ko'rsatadigan birlikning toifasi namoyon bo'lish darajasi va keng tushunchaga mos keladi.
Intensivlik toifasida, tengsiz qarama-qarshilik: belgilangan a'zolar belgilanmaganga qarshi, zaruriy identifikatsiya foni (imkoniyat beradi kuchaytirilgan yoki kuchsizlangan variantni aniqlash). Intensivlik kategoriyasining pragmatik mazmunini aniqlash eng muhimi so'z ma'nosining konnotativ komponentidir.
Batafsil qilinganda, konnotativ komponentning mazmuni o'z ichiga oladi hissiy, baholovchi, intensiv-keng, uslubiy va tasviriy mikrokomponentlar. Hissiy mikrokomponent aks ettiradi ma'lum bir hodisa sub'ekti tomonidan hissiy tajriba faktlari haqiqat {azizim, davolash sifatida quyosh) va "bo'ladi insonning atrof-muhitga munosabatini ifodalashning o'ziga xos shakli dunyo” (Yu.M. Malinovich); taxminiy mikrokomponent odatda bog'lanadi hissiy bilan va ma'qullashni ifodalashdan iborat yoki intensiv ravishda keng mikrokomponent harakatning namoyon bo'lish darajasini aks ettiradi; belgi (shpor - tez bor, bor; sudrab - bor, sekin bor); stilistik mikrokomponent leksikaga mansublik bilan bog‘langan ma'lum bir davrda ma'lum bir hududga yoki aloqa holatiga birliklar tilni rivojlantirish (yuz - kitobiy, baland, tantanali so'z; og'iz - qisqartirilgan, so'zlashuv); tasviriy mikrokomponent umumlashtirilgan, belgi deb ataladigan ob'ektning hissiy vizual tasviri (I.A.Sternin).
Intensivlik kategoriyasi universaldir, chunki
dunyoning ko'plab tillarida rasmiy ifodaga ega (ispan,
Norveg, frantsuz, ingliz, nemis, rus, polyak,
arabcha). Kategoriyaning universalligi invariantning mavjudligi bilan bog'liq
belgilar. Bu belgilarga quyidagilar kiradi:
1) shakllangan universal semantik invariant sifat, miqdor, o'lchov kategoriyalarining mazmunli rejalarining kesishishi va darajalar;
2) darajali xususiyat sifatida intensivlikning kvalifikatsiyasi va bu bilan bog'liq bo'lgan intensivlik toifasining vakili uchlik tuzilmaning kategoriyalari sifatida, shu jumladan oddiy tushunchalar, ustun va bo'ysunuvchi;
3) ko'p darajali intensivlashtirish vositalarining mavjudligi va deintensifikatsiya, dala tamoyiliga muvofiq tashkil etilgan.
Ko'pgina tadqiqotchilar intensivlikni ifodalovchi leksik-semantik vositalar yadroviy holatini tan olishadi. Ammo shunday tillar borki, bu turkum ifodalangan grammatik vositalar yordamida ixtisoslashgan (masalan, polyak tilida, bu yerda intensivlik majburiy morfologik kategoriyadir).
Boshqa tillarda (ingliz, rus, ispan) maxsus grammatika intensivlikni ifodalash vositalari taqqoslash darajalaridir sifatdoshlar, qo‘shimchalar. Bir nechta muntazam va majburiy mavjudligi, lekin har xil til vositalariga egalik darajasida intensivlikni ifodalash bizga ushbu toifani polisentrik sifatida tasniflash imkonini beradi.