О‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti

Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi ichki va tashqi tahdidlar

Tahdid jamiyat, davlat va ularning sub’yektlari, alohida shaxsning normal hayot faoliyatiga, ular manfaatlarini ro’yobga chiqarishga to’sqinlik qiladigan, ziyon- zahmat keltiradigan, xavf-xatar tug’diradigan omillar va shart-sharoitlarni anglatadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida mamlakatimiz, millatimiz, jamiyatimiz va har bir fuqaroning xavfsizligiga, yangilanish va taraqqiyot yo’liga, jahon hamjamiyatiga qo’shilish yo’liga solinayotgan tahdidlar guruhlarga ajratilib, tahlil qilingan¹⁸.
1-jadval
Tahdidlarning turlanishi*

Tahdidlarning turlari	Ularning tavsifi
Manbalariga ko’ra	ichki, tashqi
Faoliyat sohalari bo’yicha	siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy, harbiy, ekologik, demografik, ilmiy-texnikaviy, texnologik, intellektual, informatsion
Inson faoliyatiga nisbatan	ob’yektiv, sub’yektiv
Amalga oshish ehtimoli bo’yicha	inqiroz, qayta qurish, isloh etish, qarama-qarshilik, sherikchilik tufayli
Oqibatiga ko’ra	umumiy, lokal, xususiy

Jadval quyidagi manba asosida tuzildi: Abulqosimov X.P. Iqtisodiy xavfsizlik.

– T.: Akademiya, 2006, 56 b.
Iqtisodiy xavfsizlikka bo’ladigan tahdidlar – mamlakatdagi iqtisodiy holatga salbiy ta’sir ko’rsatadigan, shaxs, jamiyat, davlatning iqtisodiy manfaatlarini cheklab qo’yadigan, milliy qadriyatlar va hayot tarziga xavf soladigan hodisa va jarayonlardir¹⁹.
Odatda iqtisodiy tahdidlar umumlashtirilgan holda ichki va tashqi tahdidlarga ajratilib o’rganiladi. Iqtisodiy tahdidlar mamlakat iqtisodiyoti rivojiga, jamiyat, davlat, xo’jalik yurituvchi sub’yektlar, fuqarolarning iqtisodiy manfaatlariga bevosita xavf tug’diradi. Bu tahdidlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishni izdan chiqarib, aholining turmush darajasini pasayib ketishiga olib keladi, jamiyat hayotida tanglik holatlarini keltirib chiqaradi, ijtimoiy barqarorlikka putur yetkazadi.
Ichki tahdidlar jumlasiga mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishga qodir emasligi, taraqqiyotda innovatsion asoslarning zaifligi, qarama-qarshiliklar va ijtimoiy ziddiyatlarni hal etishda manfaatlar balansiga erisha olmaslik kabilar kiritiladi.
Jahon narxlari va tashqi savdodagi o’zgarishlar, kirib kelayotgan kapital (xorijiy investitsiyalar) hajmidan mamlakatdan chiqib ketayotgan kapital hajmining

ortib ketishi, tashqi qarz miqdorining kattalashib ketishi, importga bog’lanib qolish, eksport tarkibida xom ashyo mahsulotlari ulushining oshib ketishi tashqi tahdidlar qatoriga kiradi.

Agar mamlakat ichidagi tahdidlarni oldi olinmasa, ular bartaraf etilmasa, ichki tahdidlar iqtisodiyotni tashqi tahdidlarga sezuvchan qilib qo’yadi. Ichki tahdidlar davlatni iqtisodiy va moliyaviy jihatdan zaiflashtirib, harbiy sohada tahdidlarni kuchayishiga olib keladi. Davlatning iqtisodiy jihatdan zaif bo’lishi millatni xalqaro moliyaviy tashkilotlarga qaram bo’lib qolishiga olib keladi. Bunda davlatning byudjet mablag’lari ijtimoiy majburiyatlarni bajarishga, masalan, byudjet sohasi xodimlariga ish haqi to’lash, pensiya, nafaqalar berishga ham yetmay qolishi mumkin. Ichki tahdidlar milliy tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan ichki talabni qondira olmaslik natijasida iqtisodiyotni importga, tashqi bozor kon’yunkturasiga bog’liqligini kuchaytirib qo’yadi. Davlatning ichki tahdidlarga qarshi turish qobiliyatining sust bo’lishligi uni samarali tashqi siyosat olib borishdan mahrum qilib qo’yadi, u milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni qo’llab-quvvatlay olmaydi, raqobatbardosh mahsulotlar eksportini rag’batlantirib, yangi tovar bozorlarini egallay olmaydi.
Adabiyotlarda iqtisodiy xavfsizlikka ichki tahdidlar sifatida quyidagilar keltiriladi²⁰:

• 
  mamlakat iqtisodiyotining biryoqlama rivojlanganligi va tarkibiy deformatsiyaning kuchayishi;
  
• 
  milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligining pastligi;
  
• 
  iqtisodiyotning yuqori darajada monopollashuvi;
  
• 
  yuqori darajadagi inflyatsiya;
  
• 
  mineral – xom ashyo bazalarining kam o’rganilganligi;
  
• 
  mamlakat ilmiy-texnika salohiyatining yomonlashuvi, fan-texnika rivojlanishining ayrim yo’nalishlarida ilg’or o’rinlarning boy berilishi, boshqa faoliyat sohalarida intellektual mehnat nufuzi va obro’- e’tiborining tushib ketishi;
  
• 
  infratuzilmaning rivojlanmaganligi;
  
• 
  ichki bozorlardan milliy tovarlarning chet el tovarlari tomonidan siqib chiqarilishi;
  
• 
  hududiy separatizm va lobbizmning yuqoriligi;
  
• 
  investitsion faollikning pasayishi;
  
• 
  ijtimoiy ziddiyatlar kelib chiqish xavfining mavjudligi;
  
• 
  qonunchilikning rivojlanmaganligi, huquqiy intizomning sustligi;
  
• 
  moliyaviy va shartnomaviy intizomning pastligi;
  
• 
  iqtisodiyotning kriminallashuvi, boshqaruvda korrupsiyaning kuchayishi;
  
• 
  daromadlarni yashirish, soliq to’lashdan qochish hollarining ko’payishi;
  
• 
  moliyaviy mablag’larning chet ellarga noqonuniy tarzda o’tkazilishi.
  

Tashqi tahdidlar jumlasiga esa quyidagilar kiritiladi:

• 
  eksport tarkibida xom ashyo mahsulotlarining ustuvorligi;
  
• 
  mamlakatning import mahsulotlariga qaramligi, bog’liqligi;
  
• 
  import tarkibining ratsional emasligi;
  
• 
  tashqi qarzlarning o’sib borishi;
  
• 
  eksport va valyuta nazoratining yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi;
  
• 
  bojxona chegaralarining yetarli darajada belgilanmaganligi;
  
• 
  eksport-import operatsiyalariga xizmat ko’rsatuvchi transport infratuzilmalarining rivojlanmaganligi.
  

YUqorida keltirilgan ichki tahdidlar orasida iqtisodiyot tarkibining deformatsiyalashuvining kuchayishi iqtisodiyotga sezilarli ta’sir ko’rsatadigan tahdidlardan bo’lib hisoblanadi. Mamlakatda iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun birinchi navbatda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish kerak bo’ladi. Bunday o’zgarishlarning mazmuni ishlab chiqarish bilan talab tarkibi o’rtasidagi mutanosiblikni ta’minlashda ifodalanadi. SHuni hisobga olgan holda O’zbekistonda olib borilgan islohotlar davomida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishga alohida e’tibor berildi. Ayniqsa, iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarini rivojlantirish, real sektor korxonalarini qo’llab-quvvatlash, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash kabi masalalar birinchi navbatda hal etiladigan vazifalar qatoridan o’rin oldi.
Mamlakatda investitsion va innovatsion faollikning susayishi ham jiddiy tahdidlardan bo’lib hisoblanadi. Respublikada iqtisodiyotga bo’ladigan bunday tahdidni oldini olish maqsadida faol investitsiya siyosati olib borildi. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, uning raqobatdoshligini keskin oshirish, eksport salohiyatini yuksaltirishga qaratilgan muhim ustuvor loyihalarni amalga oshirish bo’yicha Dastur ishlab chiqildi. Bu loyihalar yoqilg’i-energetika, kimyo, neft-gazni qayta ishlash, metallurgiya tarmoqlariga, yengil va to’qimachilik sanoati, qurilish materiallari sanoati, mashinasozlik va boshqa sohalarga tegishlidir.
Loyihalashtirish va qurilish ishlari boshlanayotgan inshootlarni: kompaniya va korxonalarning o’z mablag’lari – umumiy hisobda 8,2 milliard dollar, O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot fondi kreditlari (2,5 milliard dollar), xorijiy investitsiya va kreditlar (13,5 milliard dollar) hisobidan amalga oshirish mo’ljallangan²¹.
Aholining mulkiy jihatdan tabaqalashuvi ham iqtisodiy xavfsizlikka jiddiy tahdidlar soladi. Mana shunday tahdidlarni oldini olish maqsadida respublikada kuchli ijtimoiy siyosat amalga oshirilmoqda. Ish haqi, pensiya, nafaqalar miqdori muntazam ravishda oshirib borilmoqda. Daromadlarni oshirishning ishonchli manbai sifatida aholini ish bilan bandligini ta’minlashga qaratilgan chora- tadbirlar ishlab chiqilmoqda va amalga oshirilmoqda. Natijada mamlakatda ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashga erishilmoqda.