O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

 
 

---

1-Amaliy mashg’ulot 
RDB dastgohlarida kuzatuvchi surish yuritmasini loyihalash 
1.Uzluksiz, bunday tizimlar mashinasozlikka xos emas va asosan metallurgiya, 
kimyo sanoatida keng yoyilgan. 
2.Diskret (donabay) mahsulotni ommaviy ishlab chiqarish. 
3.Seriyalab ishlab chiqarish, bunday ishlab chiqarish tizimi o’z navbatida yirik 
seriyalab, o’rta seriyalab, hamda mayda seriyalab ishlab chiqarishga bo’linadi. 
4.Yakka tartibda ishlab chiqarish. 
Ushbu ishlab chiqarish tizimlari o’rtasida aniq chegara mavjud emas, ularni o’zaro 
ajralishi shartlidir. 
Sanab o’tilgan ishlab chiqarish tizimlarda jarayonlarni avtomatlashtirish darajasi, 
hamda uning natijalari bir biridan farq qiladi va o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. 
An’anaviy jihatdan ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish bevosita ishlab 
chiqarish va uni bajarish uchun jalb qilingan dastgoh va uskunalarni 
avtomatlashtirishga qaratilgan edi. 
SHuning uchun, yaqin vaqtgacha oddiy avtomatizatsiya asosan texnologik
operatsiyalar va jarayonlarni o’rganish hamda tegishli dastgohlarni yaratish bilan 
chegaralangan edi. 
Moslanuvchan ishlab chiqarish tizimida (MICHT) esa avtomatizatsiya nafaqat 
texnologik operatsiyalar, balki loyihalashtirish, rejalashtirish kabi jarayonlarini o’ziga 
qamrab oladi. Bunday ishlab chiqarish tizimlarida hisoblash texnikalardan keng 
foydalanishga alohida e’tibor beriladi. 
Ushbu fikrni tushuntirish, hamda MICHT va boshqa ishlab chiqarish tizimlarida 
avtomatizatsiya sohasida farqlarni oydinlashtirish uchun mahsulotning hayotiy 
davrining matematik modelini ko’rib chiqamiz. Ushbu modelda mahsulotning 
loyihasini tayyorlash, ishlab chiqarishni rejalashtirish va bevosita ishlab chiqarishga 
sarflangan vaqtlar aniqlanadi. 
Quyidagilarni qabul qilamiz:
1. T
1 
– bir dona mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan vaqt. Umumiy holda bu 
vaqt tarkibi mahsulotning xar bir qismini ishlab chiqarish uchun ishlatilgan barcha 
texnologik jarayonlarlarning davomiyligi, hamda tayyor mahsulotni yig’ish, 
tekshirish va qadoqlash (upakovka) vaqtlaridan tashkil topgan. 
Mahsulotning umumiy xayot davri diagrammasi 1-rasmda berilgan. 
Rasm 1. Mahsulotning xayot davri diagrammasi: 0 – 4 – xayot davri vaqti; 0 – 1 – ishlab chiqarish 
vaqti; 1 – 2 – normal ishlash (ekspluatatsiya) vaqti; 2 – 3- eskirish vaqti; 3 – 4- foydalanishdan 
chiqarish vaqti 

---

Demak: T
1 
= 
∑ ∑
+
+
+
, (1) 
Bunda, i - texnologik jarayonlarning soni; j - mahsulot qismlarining jami soni; 
 - bevosita ishlab chiqarish vaqti; 
–
’ ℎ 
; 
−
ℎ
ℎ 
;
- qadoqlash vaqti. 
2.T
2
– mahsulotning har bir partiyasini chiqarish uchun rejalashtirish va ishlab 
chiqarishni tayyorlashga sarflangan vaqt. Bu vaqtning tarkibi material va boshqa 
kerakli jihozlar uchun buyurtma qilish, ishlab chiqarish rejalarini tuzish, ishlab 
chiqarish jihozlar va uskunalarni sozlash va boshqa zarur jarayonlar vaqtlaridan 
iborat. Kichik
miqdordagi mahsulot partiyalarini ishlab chiqarishda T
2
vaqti 
sezilarli faktorga aylanishi mumkin. 
3.T
3 
– mahsulotning har bir turi uchun ishlab chiqarishda bir marotaba sarflanadigan 
vaqt. Uning jumlasiga mahsulot loyihasini tayyorlash, ishlab chiqarish jarayonining 
rejasini tuzish, tannarxini hisoblash va mahsulot narxini aniqlash, maxsus jihozlarni 
tayyorlash kabi ishlarga sarflangan vaqt kiradi. Boshqa so’zlar bilan aytganda, T
3 
bu 
mahsulot ishlab chiqarishning tayyorlanishiga ketgan vaqtdan tashkil topgan. 
4.V – mahsulotning xayot davri (tsikli) mobaynida ishlab chiqarilgan tayyor 
mahsulotning partiyalar soni. 
5.Q – bir partiyadagi o’rtacha mahsulot soni (partining hajmi). Masalani 
soddalashtirish maqsadida Q ni doimiy deb qabul qilamiz, ya’ni Q = const. 
SHunday qilib, mahsulotning xayot davri mobaynida jami N = B x Q dona mahsulot 
ishlab chiqariladi. 
Natijada, bir tur mahsulotni ishlab chiqishga sarflangan vaqt xarajatlari quyidagicha 
bo’ladi: 
∑
=
∙ ∙
+ ∙
+
(2) 
Ushbu formuladan bir dona mahsulotni ishlab chiqarish uchun ketgan vaqtni topish 
mumkin: 
∑
=
+
+
∙
(3) 
Ushbu formulani yuqorida sanab o’tilgan ishlab chiqarish turlari uchun tahlil 
etamiz.
Ommaviy va seriyalab ishlab chiqarishda T
2
va T
3
vaqtlari katta miqdordagi 
mahsulotlar soni o’rtasida taqsimlanadi, shuning uchun partiya miqdori (mahsulotlar 
soni) kattalashgan sari ularning jami T
∑o
vaqtiga ta’siri kamayadi va ishlab 
chiqarishga sarflangan jami vaqt tarkibida T
1
vaqti asosiy rolni o’ynaydi. 
Mayda seriyalab ishlab chiqarish tizimida esa, aksincha, mahsulot partiyasi 
hajmi kichik bo’lgani tufayli T
2 
va T
3
vaqtlarining ta’siri kuchayib, ular asosiyga 
aylanishi mumkin, ya’ni ishlab chiqarishni loyihalash va rejalashtirish vaqtlari jami 
vaqt tarkibining asosiy qismini tashkil etishi mumkin.