O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

6-Amaliy mashg’ulot 
Siklli tizimning vazifasi va uning funktsional sxemalari. 
Raqamli dastur bilan boshqarishning tsikloviy (DBTS) tizimi deb raqamli dastur 
bilan boshqarishning shunday tizimiga aytiladiki, unda dastgoh ish tsiklining ishlov 
berish rejimlari va asboblarni almashtirish to’liq yoki qisman dasturlanib, ishcha 
organlarning harakat miqdorlari oldindan sozlab qo’yiladigan tirgaklar yordamida 
beriladi. Dastgohni ish tsikli – bu ma`lum bir ketma-ketlikda bajariladigan va 
ishlanmaga ishlov berish uchun kerak bo’ladigan hamma harakatlarning majmuidir. 
Ayrim tsikloviy Raqamli dastur bilan boshqariladigan(TSDB) dastgohlarda kesish 
rejimlari dasturlanmaydi, qo’lda o’zgartiriladi, asboblarni avtomatik avtomatik 
almashtirish esa umuman bo’lmasligi mumkin. 
DBTS tizimlari oddiy va arzon bo’lib, malakali xizmat ko’rsatish xodimlarini 
talab etmaydi, ammo kulochoklarni o’lchamlarga sozlash yetarlicha uzoq vaqtni 
egallaydi. Shuning uchun DBTS tizimlarini nisbatan kamdan-kam qayta sozlash 
ishlari bajariladigan o’rta seriyalab va yirik seriyalab ishlab chiqarishda qo’llash 
maqsadga muvofiq bo’lib, sezilarli iqtisodiy samaradorlikni beradi. Keyingi vaqtlarda 
TSDB dastgohlar ommaviy ishlab chiqarishda ham ishlatila boshlandi. DTSB 
tizimlari bilan tokarlik - revol ver, lobotokar, tokarlik-nusxa ko’chirish, vertikal 
frezalash va kopir-frezalash, vertikal parmalash,olmosli teshik yo’nish va boshqa 
turdagi dastgohlarga joriy etgan. 
Agregat dastgohlariga DBTS tizimini joriy etish natijasida ularni qayta sozlash 
imkoniyati kengaydi, ular endi maxsus dastgohlar emas, balki maxsuslashtirilgan 
dastgohlar toifasiga mansub bo’lib, bir turdagi ishlanmalarga ishlov berish uchun 
ayrim agregatlarni va moslamalarni almashtirish yo’li bilan qayta sozlanishi mumkin, 
ishlov berishning ish tsikli va siljishlarning miqdorlari tirgshaklar yordami bilan 
sozlanadi. EHMdan foydalanish orqali ish tsiklini boshqarish uchun avtomatik 
liniyalarda ham DBTS tizimlari qo’llanilmoqda. Sanoat robotlarini DBTS tizimida 
boshqarish yo’lga qo’yilgan. 
DBTS tizimining funktsional sxemasi 2- rasmda keltirilgan. Sxema tarkibiga 
tsikllar dasturlagichi, avtomatika sxemasi, bajaruvchi qurilma va qayta aloqa 
qurilmasi kiradi. DBTS qurilmasi tsikllar dasturlagichini va avtomatika sxemasini o’z 
ichiga oladi. 
ЦДБ қурилмаси 
Дастгоҳ 
5 
Цикл 
дастур-
лагичи 
Автоматика
схемаси 
1 
2 
6 
7 
Бажарувчи қурилма 
3 
4 

---

Sikllar dasturlagichi dasturni berish bloki 1dan va dasturni bosqichma-
bosqich kiritish bloki 7dan iborat. Dastur bosqichi - bu to’liq dasturning qismi bo’lib, 
bir vaqtni o’zida Raqamli dastur bilan boshqarish(DB) tizimiga kiritiladi. Dasturni 
berish bloki 1dan axborotlar dastgohni ish tsiklini boshqaradigan sxema 2 va nazorat 
signallarini qayta ishlovchi sxema 6 dan tashkil topgan avtomatika sxemasiga kelib 
tushadi. Avtomatika sxemasi tsikl dasturlagichi harakatini dastgohning bajaruvchi 
elementlari va qayta aloqa datchigi bilan kelishtiradi, buyruqlarni ko’paytiradi va 
kuchaytiradi, bir qator mantiqiy funktsiyalarni bajaradi, misol uchun standart 
tsikllarni bajarilishini ta`minlash. DTSB tizimida avtomatika sxemasi ko’pincha 
elektromagnit relelardan tuziladi. Dasturdan berilgan buyruqni ishlab berishni 
ta`minlaydigan bajaruvchi qurilmaga signallar blok 2 dan keladi. 
Bajaruvchi qurilma bajaruvchi elementlar 3 va dastgohning ishchi organi 4 dan 
iborat. Bajaruvchi elementlarga elektrik, gidravlik yoki boshqa turdagi yuritmalarni, 
elektromagnitlarni, muftalarni va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Supportlar, 
revolver kallaklar, stollar va boshqalar ishchi organ tarkibiga kiradi. Ishchi organlar 
dastur bosqichi bo’yicha ish bajaradi. Bu jarayonni datchik 5 nazorat qilinadi, ish 
bajarish tugagandan so’ng blok 6 orqali dasturning navbatdagi bosqichiga o’tish 
uchun blok 7 ga buyruq beradi. Dastur bosqichini tugashini ko’pincha yo’l qayta 
ulagichlari(pereklyuchatel) bilan nazorat qilinadi. Ayrim hollarda bu maqsadlar 
uchun vaqt saqlagich relelaridan foydalaniladi, ammo buni dastur bosqichini 
otrabotka qilish vaqtini o’zgarib turishi uncha katta bo’lmagan holda ishlatish 
mumkin. Agar ishchi organ gidrotsilindr bilan harakatga keltirilsa nazorat bosim 
relesi yordamida amalga oshiriladi.