O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

 
23- mavzu. Operatsion boshqarish tizimini strukturasi, funktsiyasi va unga 
qo’yiladigan talablar. 
Raqamli dastur bilan boshqariladigan dastgohlarda ishlov berish raqamli dasturni tuzishda 
raqamli va harfli ishoralar tizimidan foydalaniladi. Ushbu ishoralar kombinatsiyasi kod deyiladi. 
Odatda kod raqamli, harfli hamda ishora qismlaridan tashkil topadi. 
Boshqarish dasturi tarkibida uch turdagi axborotlar mavjud: 1) surilish haqidagi axborotlar; 
2) texnologik axborotlar; 3) mantiqiy axborotlar. Har bir axborot turi miqdor yoki raqam bilan 
yozilishi mumkin. 
Raqamli axborotlarni kodlash uchun sonlarlarni yozishda maxsus raqamli belgilar yoki 
sanoq tizimlaridan foydalaniladi. 
Sanoq tizimlari pozitsion va nopozitsion bo’lishlari mumkin. 
Nopozitsion yoki birlik sanoq tizimi eng oddiy bo’lib, unda sonlarni yozish uchun faqat bitta 
ishora, ya’ni “1” ishorasidan foydalaniladi. Sonning qiymati ishlatilgan ishoralar soniga teng 
bo’ladi. 
Masalan: 5
10 
= 11111
1
; 12
10 
= 111111111111
1
Pozitsion sanoq tizimlarida har bir raqamning qiymati uni sondagi joylashuvi, ya’ni 
pozitsiyasiga bog’liq. Pozitsion sanoq tizimlari o’nlik, ikkilik, uchlik va hokazo bo’lishi mumkin.
Masalan, o’nlik tizimidagi 555
10
soni bir xil raqamlardan tuzilgan bo’lsada, ularning asli qiymati 
raqamlarning sondagi holatiga bog’liq, ya’ni birinchi raqam (“5) beshta yuzlikni bildiradi, ikkinchi 
“5” raqami beshta o’nlikni bildiradi va so’nggi “5” raqami beshta birlik sonini bildiradi. 
Pozitsion tizimlarida sonlarning yozilishini quyidagi polinom orqali ifodalash mumkin: 
=
+
+ … +
+
+
, 
Bu formulada: a
i
- tayanch son;p– sanoq tizimi asosi; n– sonning xona nomeri.
O’nlik sanoq tizimida a
i 
= 0,1,2,…..8,9; p = 10. Yuqoridagi polinomni ishlatgan holda o’nlik 
sanoq tizimida sonlarni quyidagicha ifodalash mumkin: 
2012 = 2000 + 0 + 10 + 2 = 2*10
3 
+ 0*10
2 
+ 1*10
1 
+ 2*10
0 
195 = 1*10
2 
+ 9*10
1 
+ 5*10
0 
762 = 7*10
2 
+ 6*10
1 
+ 2*10
0 
Uchlik sanoq tizimida tayanch sonlar 0, 1 va 2dan tashkil topadi, tizim asosi r=3. Ikkilik 
sanoq tizimida tayanch sonlar ikkita bo’ladi (“0” va “1”), tizim asosi r = 2.Ikkilik tizimida hamma 
sonlar tayanch sonlarning kombinatsiyasi tarzida hosil qilinadi. Masalan, 5281 soni ikkilik tizimida 
yuqoridagi polinom asosida quyidagicha ifodalanadi: 
5281
10 
= 1*2
12
+ 0*2
11 
+ 1*2
10 
+ 0*2
9 
+ 0*2
8 
+ 1*2
7 
+0*2
6 
+ 1*2
5 
+ 0*2
4 
+ 0*2
3 
+ 0*2
2 
+ 
0*2
1 
+ 1*2
0
,
ya’ni 5281 soni ikkilik sanoq tizimida tenglik alomatining o’ng qismida ikki raqamining 
darajali hadlar ko’paytgichlaridan iborat bo’ladi. U quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: 
1010010100001. Natijada to’rt xonali o’nlik son o’n uch xonali ikkilik soniga aylandi. 
Boshqa misol: 2012
10 
= 1*2
10 
+ 1*2
9 
+ 1*2
8 
+ 1*2
7 
+ 1*2
6 
+ 0*2
5 
+ 1*2
4 
+ 1*2
3 
+ 1*2
2 
+ 0*2
1 
+ 0*2
0 
= 11111011100
2
. 
O’nlik tizimida yozilgan sonlarni ikkilik kodiga aylantirish uchun quyidagi usuldan 
foydalanish mumkin. Misol uchun yuqoridagi 5281 sonini olamiz. Uni 2ga ketma- ketlikda bo’lib, 

---

qoldiqlarni alohida satrga yozamiz (1-jadval). Qoldiqlarni o’ngdan chapga yozgan holda berilgan 
sonning ikkilik kodi kelib chiqadi: 1010010100001. 
Jadval 1 
281 
640 
320 
60 
30 
65 
2 
1 
0 
0 
Shunday qilib, ikkilik tizimida faqat ikki belgi (0 va 1) ishlatiladi va bu xususiyat boshqarish 
masalalari va zanjirlari uchun juda qulay, chunki aksariyat holatlarda boshqarish vositalari ikkita 
holatda bo’ladi: “yondi” (0), “o’chdi” (1), “signal bor” (1), “signal yo’q” (0) va hokazo. Demak, 
perfolentada “1” raqamni teshik borligi bilan ifodalash mumkin, “0” esa perfolentada teshik
yo’qligini bildiradi. Natijada perfolentada yozilgan ikkilik kodi vujudga keladi. 
Ikkilik sanoq tizimining salbiy tomoni – bu katta sonlarda ikkilik kodi ham uzun bo’ladi va 
perfolentani ortiqcha sarflanishiga olib keladi. Ushbu kamchilikni bartaraf etish uchun 
kombinatsiyalashgan ikkilik-o’nlik sanoq tizimi ishlatiladi. Ikkilik-o’nlik tizimi shuning bilan 
qulayki, unda o’nlik tizimga xos bo’lgan foydalanishning qulayligi bilan hisoblashning ikkilik 
tizimining tejamligi mujassamlashgan. Kodlashda birlik, o’nlik, yuzlik, minglik hokazo sonlarning 
kodlanishi ikkilik tizimida alohida-alohida yoziladi. Masalan, 43275 soni ikkilik-o’nlik tizimda 
quyidagi ko’rinishda bo’ladi: 
4 
3 
2 
7 
5 
01
00 
0011 
0010 
0111 
010
1 
Misoldan ko’rinib turibdiki, ikkilik-o’nlik tizimida har bir o’nlik had uchun to’rtta ikkilik 
xona kerak bo’ladi. Amaliyotda ikkilik o’nlik-tizimlardan foydalanish uchun bir necha raqamli 
kodlar ishlab chiqilgan. Bunga misol qilib “8-4-2-1”, “2-4-2-1”, “5-1-2-1” kodlarni keltirish 
mumkin. Quyida 5238 sonini mazkur kodlarda yozilishi berilgan. 
Kod “8-4-2-1” 
Har bir 
o’nlik 
xona 
uchun alohida 
satr ajratiladi 
○
●
○
●
Minglar (5) 
○
○
●
○
Yuzlar (2) 
○
○
●
●
O’nlar (3) 
●
○
○
○
Birlar (8) 
Kod “2-4-2-1” 
○
●
○
●
Minglar (5) 
○
○
●
○
Yuzlar (2) 
○
○
●
●
O’nlar (3) 
●
●
●
○
Birlar (8) 
Kod “5-1-2-1” 
●
○
○
○
Minglar (5) 
○
○
●
○
Yuzlar (2) 
○
○
●
●
O’nlar (3) 
●
●
●
○
Birlar (8)