O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

O'zbekistonning Markaziy Osiyo respublikalari bilan o'zaro

hamkorligi

1993-yil  Markaziy  Osiyo  rahbarlarining. Almatida  bo'lib  o'tgan 

uchrashuvidan  so'ng  Markaziy  Osiyo  hamdo'stligiga  asos  solindi. 

Hamdo‘stlikka  a’zo  bo‘lgan  davlatlarga  milliy  mudofaani  kafolatlashga, 

ilmiy  texnika  taraqqiyoti  yutuqlari 

va  aloqa  vositalari,  yangi 

texnologiyaga erishish,  xorijiy  davlatlardan mahsulot tashish,  zarur xom- 

ashyo  va  tayyor  mahsulotlami  keltirish  hamda  o‘z  mahsulotini  jahon 

bozoriga olib chiqish, tabiiy ofatlar oqibatini tugalish,  ekologiya sohasida 

tadbirlarni birgalikda o‘tkazish uchun imkoniyatlaryaratiJdi.

Din,  e’tiqod, til birligi, azaliy qardoshlik munosabatlari bu davlatlar 

iqtisodiy taraqqiyotida shubhasiz katta ahamiyat kasb  etadi.  Ayni  paytda 

o'ziga  ruxan,  urf-odatlari  va  an’analari  bilan  yaqin  mamlakatlar  bilan 

mustahkam  munosabatlar  o'matish  suveren  O'zbekistonning  tashqi 

siyosatidagi  muhim  yo'nalishlardan  biridir.  Bu  ishlar  Turkiston 

xalqlarining asosiy manfaatlarini  ifodalagani  uchun,  ular orasida qadimiy 

do'stlik  va  birodarlikni  mustahkamlash,  o'zaro  iqtisodiy  muammolami 

yechish,  milliy-madaniy  aloqalami  tiklash  uchun  juda  qulay  sharoit 

yaratib,  kishilar  qalbida  mehr-oqibat,  birodarlik  tuyg‘ularini,  uyg‘otib 

keimoqda.

1994-yil  10-yanvarda  Qozog‘iston  Prezdenti  N.Nazarboevning 

O'zbekistonga tashrifi Markaziy Osiyo hamdo'stligiga amaliy poydevomi 

qo'ydi.  Unda ikkala mamlakat rahbarlari “Yagona iqtisodiy hudud” barpo 

etish to 'g ‘risidagi  shartnomani  imzoladilar.  Bu  shartnomada O'zbekiston 

bilan  Qozog'iston  o‘rtasida  tovarlar,  xizmatlar,  samioyalar  va  ishchi 

kuchlarining  erkin  o‘tib  ^urishini  nazarda  tutuvchi  hamda  o‘zaro 

kelishilgan  kredit,  hisob-kitob,  byudjet,  soliq,  narx,  boj  va  valuta 

siyosatini  ta’minlovchi  yagona  iqtisodiy  makonni  tashkil  etish  ko'zda

497

tutildi.  Fan, maorif,  sogMiqni  saqlash  yo'lida imzolangan hujjatlar bo'lsa, 

o'zaro hamkorlikni  rivojlantirishga  xizmat qiluvchi  omil  bo'lib qoldi.  Bu 

shartnomaga  Qirg‘iziston  keyinchalik  Tojikistonning  ham  kirishi 

Markaziy 

Osiyo 

mintaqasida 

iqtisodiy  integratsiya  jarayonining 

chuqurlashuviga  katta  imkoniyat  yaratdi.  O'zbekiston,  Qozog‘iston, 

Qirg‘iziston  Prezidentlarining  bu  oliy  darajadagi  uchrashuvining  yangi 

nuqtasi-1994  yil  Almati  shahrida  bo'lib  o'tdi.  Tomonlar  Davlatlararo 

Kengash  hamda  uning  doimiy  ijroiya tashkiloti,  Bosh  Vazirlar  kengashi, 

Tashqi  ishlar  vazirligi,  Mudofaa  vazirligi  kengashini  ta’sis  etdilar. 

Kelishuvda  qatnashgan  mamlakat  vakillarining  davlatlararo  ijroya 

qo‘mitasi Almati shahrida joylashdi.

1995-yil  15-dekabr  Qozog‘iston  va  O'zbekiston  Respublikalari 

davlatlararo  Kengashining  Jambul  shahrida  navbatdagi  kengashi  bo'ldi. 

Mazkur  kengashda  Prezidentlar  2000  yilgacha  bo‘lgan  iqtisodiy 

integratsiya  va  birinchi  navbatda  sarmoya  sarflanishi  lozim  boMgan 

ioyihalar  dasturlami  hayotga  joriy  etish,  kommunikatsiya  tarmoqlarini 

rivojlantirish  masalalarini  muhokoma etdilar.  Integratsiya dasturida 53  ta 

loyiha ishiab chiqildi.

Iqtisodiy  sohadagi  uzviy  hamkorolikning  davomi  Markaziy  Osiyo 

respublikalari  prezidentlarining  1999-yil  aprel  oyida  Cho'lpon  Ota 

shaharidagi  uchrashuvi  bo'ldi.  Uchrashuvda  I.A.Karimov  barchaning 

diqqat  e’tiborida  turgan  Afg‘oniston  hisobianmish  xalqaro  terrorizm 

o'chog'ining xavfi  masalasi keskinligini qayd etdi. O'zbekiston Prezidenti 

yig‘ ilish qatnashchilari hamda BMTni butun xalqaro hamjamiyatga tahdid 

solayotgan  ekstremizm  va  terrorizmga  qarshi  kurashni  kucbaytirishga 

chaqirdi. Uchrashuvda Tojikiston respubiikasi rahbariyati va jamoatchiligi 

l.A.Karimovni tojik xalqining og‘ir kunlarda yordam beruvchi.va qo'llab- 

quwatlovchi  haqiqiy  birodari  va  do‘sti  sifatida  qabul  qildi.  Prezident

I.Rahmonov  l.A.Karimovni  tojik  xalqining  “boshidagi  toji,  ko‘zidagi 

nuri”  dedi. 

Kengashda  mintaqaning  suv  resurslaridan  samarali 

foydalanish, Saraz ko‘lining toshish  xavfming oldini olishda Tojikistonga 

yordam  berishga  e’tibor  qaratildi.  Bu  hamdo'stlik  davlatchiligini  qaror 

toptirish  prezidentimiz  ta’biri  bilan  aytganda  “bozor  munosabatlariga 

o'tishning  murakkab  davrida  mintaqadagi  mamlakatlaming  kuch- 

g'ayratlari va sa’y-harakatlarini jipslashtirishgaqaratilgandir”.

Ayni  paytda  O'zbekiston  Markaziy  Osiyo  respublikalari  bilan 

aloqalami  yo'lga  qo'yib  borar  ekan,  bu  mintaqada  iqtisodiy,  madaniy 

hamkorlikni  yo'lga  qo'yishdagi  asosiy  xavf  Afg‘oniston  mojorosi 

ekanligini  doimo  diqqat markazida saqlab turdi.  Bularga siyosiy jihatdan

498

diniy  ruhdagi  ekstremizm,  xalqaro terrorizm, korrupsiya va jinoyatchilik, 

narkotik  moddalarni  tarqatisfa,  qurol-yarog1  savdosi  kabi  muammolami 

kiritish  mumkin.  “Boshqacha  aytganda,-  deydi  Prezidentimiz,-yuqorida 

sanab  o'tilgan  tahdidiar,  garchi  turli  mintaqalarda  turlicha  kuch  bilan 

namoyon bo'lsa-da, insoniyatda bir xil tashvish, tug‘dirmog‘i darkor”.

Markaziy Osiyo respublikalarining diqqat markazida turgan xalqaro 

terrorizmga  qarshi  jipslashish  masalasi  mintaqadagi  respublikalar 

rahbarlarining  2000-yil  20-21-aprel  kunlari  Toshkentda  Prezidentning 

Do‘rmon  qarorgohida  boMib  o‘tgan  uchrashuvda  yana  yuzaga  chiqdi. 

LA.Karimovning  xalqaro  terrorizmga  qarshi  kurash  Xalqaro  markazi 

tuzish  haqidagi  tashabbusini  qo‘llab-quwatladilar. To‘rt davlat  rahbarlari 

mintaqada  xalqaro  terrorizm,  siyosiy  va  diniy  ekstremizm  va  boshqa 

tahdidlarga  qarshi  birgalikda  harakat  olib  borish  haqida  hujjatni 

imzoladilar.  Shuningdek,  uchrashuvda  ikki  davlat  Qozog‘iston  va 

O'zbekiston respublikasi prezidentlari chegaralar masalasida ikkala davlat 

orasida  erkin  harakatlanish  to‘g‘risida,  yo'lovchi  va  yuk  'tashish 

transportlarini kengaytirish to‘g‘risida kelishib olindi.

Ushbu  mamlakatlami  birlashtirib  turgan  muhim  muammolar 

qatorida  Orol  dengizi  masalasi  katta  o'rin  tutadi.  Shu bois  bu  masalani 

to'la  qonli  hal  etish  mintaqadagi  daviatlaming  global  muammolari 

qatoriga kiradi. Prezidentimiz so'zi bilan aytganda “Orol bo'yining barcha 

ne’matlarini  “yagona sovet xalqi”  bilan  baham ko'rilgan” bo'lsa,  “uning 

achchiq  mevasi  Orol  bo'yi  fojiasidan  qutulish  Markaziy  Osiyo 

xalqlarining ishi bo'lib qoldi.”

Sobiq  ittifoq  parchalanib  ketgandan  beri  bu  muammoni  hal  etish 

Markaziy  Osiyo  respublikalarining  o'zaro  aloqalarida  o'z  aksini  topib 

bormoqda.  Orol  dengizi  muammosi  bo'yicha Maricaziy  Osiyo  davlatlari 

rahbarlarining  Qizil  0 ‘rda  (1993),  Nukus  (1994),  Toshhovuz  (1995) 

uchrashuvlari  bo'lib  o'tdi.  Bu  uchrashuvlarda  asosan  Orol  dengizi 

muammosiga  bag‘ishlangan  chora-tadbirlarni  ko'rish  belgilab  olindi. 

O'zbekistonning tashqi  siyosatidagi  har tomonlama hamkorliklar qatorida 

Orol  masalasi  ham  o'ziga  xos  o'ringa  ega.  Respublika  irahbariyatining 

Orol  bo'yi  masalasini  hal  etishda  nafaqat  Markaziy  Osiyo,  balki 

Osiyodagi  bir  qancha  tashkilotlar  bilan  hamkorlikni  yo'lga  qo'ydi. 

Jumladan,  2001  yil  Osiyo  taraqqiyot  banki  prezidenti  Tadao  Chino 

O'zbekistonga  tashrif. buyurib,  Orol  bo'yida  yuz  bergan  holat  bilan 

tanishib  chiqdi.  Ushbu  tashrif  natijasida  Tadao  Chino  O'zbekiston 

hukumatining Orol  bo'yidagi suv taqchilligini tugatishga qaratilgan sa’yi-

499

harakatlarini qo'llab-quvvatladi. U  Yaponiyaning maxsus jarng‘annasidan 

beg‘araz grant ajratishni jadallashtirishini ta’kidlab o'tdi.

2002-yil  28-fcvral  1-mart  kunlarida  Almati  shahrida  Markaziy 

Osiyo 

davlatlari 

rahbarlarining 

uchrashuvida 

“Markaziy 

Osiyo 

bamkorligi” tashkilotini tuzish  lo‘g‘risidagi shartnomaga imzo chekildi  va 

mazkur  tashkilotning  raisi  etib  0 ‘zbekiston  prezidenti  LA.Karimov 

saylandi.

Markaziy Osiyo davlatlari  hamkorligining tuzilishi  uiaming boshqa 

davlatlardan  uzoqlashishini  ko‘rsatmaydi,  balki  murakkab  o‘tish  davrida 

mintaqa 

mamlakatlarining 

o‘zaro 

yordam 

va 

hamkorligini 

chuqurlashtirishga 

qaratilgandir. 

Respublikaning 

geosiyosiy 

va 

geostrategik  ahvoli,  iqtisodiy  salohiyati,  ijtimoiy,  iqtisodiy taraqqiyoti  va 

boshqa  omillardan  qat’iy  nazar  davlatning  tashqi  siyosatidagi  ustuvor 

prinsipi davlatlarning suveren tcng huquqlilik prinsipi bo'lib qoldi.

O'zbekiston  Respublikasining  xalqaro huquqiy  tashabbuslari jahon 

hamjamiyati oldida turgan mintaqaviy  va global muammolami hal etishga 

qaratilgandir.  Umuman,  0 ‘zbekiston  tarixiy  jihatdan  qisqa  bir  davrda 

xalqaro munosabatlami yo‘lga qo‘yish  va rivojlantirish borasida bir nccha 

yillarga  arziydigan  ishlami  amalga  oshirdi.  0 ‘zbekiston  o'zining 

tinchliksevar, yaxshi  qo'shnichilik,  o‘zaro  foydali  hamkorlikka qaratilgan 

siyosati  va  faoliyati  bilan  butun  dunyoga  tanildi,  jahon  hamjamiyatida 

o‘zining  munosib  o‘mini 

egalladi,  uning  mavqeyi  yildan-yiiga 

mustahkamlanib bormoqda.

Sovet  davlati  parchalanib  ketgandan  so‘ng  Markaziy  Osiyoga, 

xususan,  0 ‘zbekistonga  xalqaro  terroristlar  va  diniy  ektremistlar 

qo‘poruvchilik  harakatlari  bilan  tazyiq  o‘tkazishga  harakat  qilmoqdalar. 

Islom Karimov O'zbekiston mustaqilligining dastlabki  kunlaridan boshlab 

BMT  Bosh  Assambleyasining  sessiyalarida,  xalqaro  tashkilotlaming 

majlislarida Tojikistondagi fuqarolar urushi, Afg‘onistondagi tolibonlar va 

diniy  ekstremistlaming  butun jahon  xalqlari  uchun  xavfli  ekanini  iqayta- 

qayta ta’kidlab aytgan edi.

1997-yili o'zining « 0 ‘zbekiston XXI  asr bo‘sag‘asida:  havfsizlikka 

tahdid,  barqarorlik  shartlari  va  taraqqiyot  kafolatlari»  nomli  asarida 

«hududiy  mojarolar diniy ekstremistlar 0 ‘zbekiston  mustaqiiligiga xavfli 

tahdiddir»  degan  edi.  Haqiqatan  ham,  «Afg‘onistonda  o‘mashib  ko‘p 

mamlakatlar  tomonidan  madad  olib. turgan  diniy  ekstremistlar  1999-yil 

16-fevralda,  1999-2000-yiUari  davlat  chegaralarini  buzishlar,  2003-2004 

yillarda  Toshkent  va  Buxoroda  amalga  .oshirilgan  qo‘poruvchilik 

harakatlari  0 ‘zbekiston  Prezidentining  fikrlarini  tasdiqladi.  2001-yil  11-

500

sentabrda  Nyu-Yorkdagi  qo‘poruvchilik  harakatlari  yirik  davlatlar 

rahbarlarining  ko'zini  ochdi  va  0 ‘zbekiston  rahbarining  qanchalik  haq 

ekanligini  ko'rsatdi.  2001-yili  oxirida  Islom  Karimovga AQShda xalqaro 

yetakchi (lider) unvonini berdi.

Terrorizm  butun  dunyoni  qamramoqda,  uning  uchun  diniy,  milliy 

ajratuvchilik, davlat chegaralari ham yo‘q.  1995-2003-yillarda faqat MDH 

davlatlari  hududida 4.500  uyushgan jinoyatchilar  guruhi  tor-mor  qilindi, 

300 ming o‘qotar qurollar, 400 tonna portlovchi moddalar yo‘q qilindi.

Xalqaro  terroristlar  va  diniy  ekstremistlar  o'zlarining  yovuz 

niyatlarini  amalga  oshirish,  ya’ni  0 ‘zbekistonda  konstitutsion  tuzumni 

ag‘darish,  Farg‘ona  vodiysida  xalifalikni  o‘matish  uchun  2005-yil  13- 

mayga  o‘tar  kechasi  Andijon  shahrida  amalga  oshirishga  urindi.  Bu 

kimsalaming  buzg'unchilik  harakatlarini  Andijon  xalqi  qoMlamadi. 

Shuning  uchun  ham  Afg‘oniston,  Qirg‘izston  va  boshqa  davlatlardan 

moliyaviy,  texnikaviy  yordam  olib,  shundan  beri  tayyorlangan  bir guruh 

diniy ekstremist,  qo'poruvchilar mamlakatimiz  Prezidenti  l.Karimovning 

shaxsiy  rahbarligida  Respublika  qurolli  kuchlari  tomonidan  bostirildi, 

ulaming  yovuz  niyatiari  puchga  chiqdi.  Dunyoning  ko‘plab  davlat 

rahbarlari,  tinchliksevar  xalqlari  I.Karimov  harakatini,  o‘zbek  xalqining 

ko‘rsatgan  jasoratini  qoMlab-quvvatlamoqda,  chunki  0 ‘zbekistonda 

dunyoviy, demokratik tinchliksevar tuzumning saqlab qolinishi Markaziy 

Osiyoda,  balki  MDHning  boshqa  mamlakatlarida  ham  terroristik, 

ekstemistik harakatlar oldi olindi.

Yurtboshimiz  ilgari  surgan  «Ogoh  bo'laylik»,  «Hushyor  bo‘laylik» 

shiyorlari haqli tarzda davr talablariga aylanmoqda.

501

X ro n o lo g ik  j a d v a l

3-3,5 mln. yil ilgari - Olduvoy odami (Sharqiy Afrika)

1  mln.-700-600 ming yil  ilgari -Yava oroli odami (pitekantrop).

700-600 ming yil  ilgari - Xitoy odami (sinantrop).

500-50 ming yil  ilgari - arxantroplar, Neandertal.

1  mln. yildan ziyodroq - Selung‘ur (Fergantrop).

1  mln.-15-13 ming yil - 0 ‘rta Osiyoda paleoiit davri.

1  mln.-ЮО ming yil-Ilk paleoiit.

100-40 ming yil-0‘rta paleoiit (Teshiktosh odami).

40-12 ming yil-So‘nggi paleoiit.

12-7 ming yilliklar-Mezolit davri ( 0 ‘rtatosh davri).

6-4 ming yilliklar- Neolit davri (Yangi tosb.davri).

4  ming  yillikning  oxiri-3  ming  yillikning  boshlari-Eneolit  (mis-tosh) 

davri.

3-2 ming yillik-Bronza asri.

6-4 ming yillik-Joytun, Kaltaminor va Hisor madaniyatlari.

4 ming yillik oxiri-3 ming yillik boshlari-Lavlakon,  Sarazm.

Mezolit-neolit  davri-0‘rta  Osiyoda  ibtidoiy  tasviriy  san’atning  paydo 

bo‘lishi.

3-2 ming уi 11 ik-Zamonbobo, Sopollitepa madaniyatlari.

3 ming yillik-dunyo tarixidagi ilkyozuv paydo bo‘lishi.

4-3 ming yillik-dunyo tarixida ilk davlatlaming paydo bo‘lishi.

1  ming yillikning boshlaridan-temir asri.

Mil.avv. V-IV asrlar-O'rta Osiyoda ilk yozuv paydo bo'lishi.

Mil.avv.  1 ming yillik birinchi yarmi-”Avesto”ning paydo bo'lishi. 

M il.aw. Vll-Vl asming boshlari - Zarato‘shtra faoliyati.

MiLavv.  I  ming  yillik  o‘rtalari  -  Eron  ahamoniylarining  0 ‘rta  Osiyo 

viloyatlarini bosib olishi.

Mil.avv.  1  ming  yillik  boshlari-O'rta  Osiyoda  ilk  davlat uyushmalarining 

paydo bo‘lishi.

Mil.aw.Vl-lV asrlar-Ahamoniylar mixxat yozuvlari.

Mil.avv.  555-330 yy.  0 ‘rta Osiyo tarixiy-madaniy  viloyatlari  Ahmonylar 

davlati tarkibida.

Mil.avv. 530 y.-Massagetlaming Kir II qo‘shinlarini tor-mor- etishi. 

Mil.avv.  522-486 yy.-Doro I hukmronligi.

M ila w . 522-y.ning oxiri-Doro I ga qarshi MargMyona qo‘zg‘oloni. 

Mil.avv.  519-518  yy.-”Saklar  o‘lkasi”dagi  forslarga  qarshi  Skunha 

boshchiligidagi kurash.

502

Mil.avv.  V  asr  ocrtalari-Bolqon  yarim  orolidagi  shahar-davlatlarning 

kuchayishi.

Mil.avv.  334  y.  bahori-makedon  qo‘shinlari  forslarga  qarshi  yurish 

boshladi.

Mil.avv.  329  y.  bahori-Makedoniyalik  Iskandar  qo‘shinlari  Oks 

(Amudaryo) bo'ylarga yelib keladi.

MiLavv.  328 y. bahori- yunon-makedonlarga qarshi kurash avj oldi.

Mil.avv.  327  y.  oxiri-Sug‘diyonadagi  qo‘zg‘oIonning  so'nggi  o‘choqlari 

ham bostirildi.

Mil.avv.  334-324  yy.-makedoniyalik  Iskandarning  harbiy  yurishlari 

natijasida ulkan davlat tashkil topdi.

Mil.avv.  323-y.-makedoniyalik  Iskandarning  Bobilda  to‘satdan  vafot 

etishi.

Mil.avv.  312-y.-Iskandarning  eng  ishonchli  sarkardalaridan  biri  Salavka 

hukmronligi o‘matildi.

Mil.avv.  293-261  yy.-Antiox  G‘arbga  qilgan  yurishlari  bilan  shuhrat 

qozondi.

Mil.avv.  250  y.-Parfiya  va  Yunon-Baqtriya  davlatlari  salavkiylar 

davlatidan ajralib chiqib o‘zlarini mustaqil deb e’lon qildilar.

Mil.avv.  247-y.-Parfiyada  Arshak  boshchiligidagi  pamlar  qabilasi  Niso 

shahriga hujum qilib uni egallaydi.

M il.avv.]71-138 yy.-Parfiyada Mitridat I hukmronligi.

Mil.avv.  Ill  asming  ikkinchi  yarmi-11  asming  birinchi  yarmi-Yunon- 

Baqtriya davlatining gullab yashnagan davri.

Mil.avv.  250-140G‘ 130  yy.-Yunon-Baqtriya  davlati  mustaqil  davlat 

sifatida.

Mil.avv.  Ill asr boshlari-Qang* davlatining paydo boMishi.

Mil.avv. II asr boshlari-Qang‘  davlati yerlarini kengayishi.

Mil.avv. II-I asr- Qang‘ davlatining kuchaygan davri.

MiLavv. III-mil. V asrlar-Qovunchi madaniyatining yoyilishi.

Mil.avv.  Il-I  asrlar-  Xitoy  manbalarida  Dovon  (Da-yun)  haqidagi 

ma’Iumotlar.

Mil.avv.  125  y.-Mashhur  Xitoy  sayohatchisi  Chjan  Syanning  Dovonga 

kelishi.

MiLavv.  II-asr oxiri-Xitoy va Dovon o‘rtasida harbiy to‘qnashuvlar.

MiLavv.  172-161  yy.-Yuyecbji  qabilalarining  xunnlardan  magMubiyatga 

uchrashi.

MiLavv. 140-130 yy.-yuyechjilaming Baqtriyaga bostirib kirishi.

MiLavv.  125 y.-Katta Yuyechji davlatining inqirozi.

503

Mil.avv.  I  asrning  oxiri-mil.  I  asming  boshlariga  kelib Guyshuan  hokimi 

Kiotszyukyu, Qobulislon va Qandarhorni zabt etadi.

Mil.avv.  1I-I asr-0‘rta Osiyoda yunon-makedon hukmronligi tugatilishi. 

Mil.avv. IV asr-Hindistonda buddaviylik dinining paydo boMishi.

IV  asr-Turon  o'lkasiga  shimoldan  ko‘chmanchi  xion  qabilalarining 

hujumi boshlanadi.

IV asrning 60-70 yy.-Eron shohi Shopur II ning xiyoniylar bilan kurashi.

V  asming  30-yy.-Eftalitlar  bilan  Eron  sosoniylari  o‘rtasidagi  birinchi 

to‘qnashuv.

459-y. - Eron taxtiga Peroz chiqadi.

470-529-yy.  -  Mazdak  Hamadon  zardo‘shtiylikning  asl  g'oyalarini 

hayotga tadbiq qilmoqchi bo'lib, o‘zharakat mafkurasini yaratdi. 

496-y.-  Kubod shohning taxtdan ag‘darilishi.

531 -579-yy.-Kubodning o‘g‘li Xusrav I Anushervon.

V-Vl asr-dehqonchilik vohalarida eftalitlaming o‘troq!ashuvi  kuchayishi. 

551-y.-Markaziy  Osiyodagi  eng  kuchli  bo‘!gan jujanlar  xonini  turkiylar 

tomonidan mag‘lub etilishi.

55I-744-yy.-Bumin yangi davlat-Turkiy xoqonlikka asos solishi 

554-y. - Muqan xoqonning Sharqqa yurishi.

558-y.  -Turkiylaming  Ural  va  Volga  bo‘ylarini  zabt  etib  Shimoliy 

Kavkazdagi ko‘chmanchi ovarlar bilan to‘qnashuvi.

563-y.-eftallarga qarshi, shimoldan turkiylar, janubdan sosoniylar hujumi. 

576-y.-Muqan  xoqon  va  Istemi  yabg‘ulami  vafotidan  so‘ng  Turkiy 

xoqonlikning ta’siri ancha zayiflasha boshlashi.

600-y. - Qora Churin o'zini xoqon deb e’lon qilishi.

603-y.- Xoqonlik to‘la mustaqil 2 qismga bo‘linishi.

618-y. - Xoqon Sheguy vafoti; Xoqon Tunyabg'u davrj  boshlanishi.

630-y.-Xoqon Tunyabg‘u vafoti.

657-659-yy.  - Xitoyning Tan  imperiyasi qo‘shinlarini  Yettisuvga  bostirib 

kirishi.

570-632-.yy. - Muhammad payg‘ambar faoliyati.

650-651 -yy. - Arablaming 0 ‘rta Osiyoga harbiy harakatlari boshlanishi.

6 5 1-y. - Marv shahrining arablar tomonidan egallanishi.

652-y. - Xuroson noibi Abdulloh Amir Chag‘aniyonni egallashi.

654-y. - Sug'ddagi Maymurg* qal’asiga arablaming birinchi hujumi. 

657-y. - Chag‘aniyonga arablami qayta yurishi.

683-y. - Xalifa Yazidning vafotidan so‘ng toju-taxt uchun kurash.

705-y. - Qutaybanng Balx viloyatini bosib olishi.

706-y. - Qutaybaning katta qushin bilan Movarounnahrga kirib kelishi.

504

708-709-yy.-Qutaybaning Buxoro va uning atrofiga bir necha bor hujumi.

710-712-yy.- Xorazmshohning Qutayba bilan tinchlik sulhini tuzishi.

710-737-yy.-Tarxunning ukasi G'uraknirg taxtga o'tirishi.

712-y. kuzi-Samarqandda arab noibiga qarshi qo‘zg‘o!on ko‘tarilishi.

713-y. bahori-Qutaybaning yetib kelishi va qo‘zg‘olon bostirilishi.

720-y. - Arablar siyosatiga qarshi Sug£d aholisining bosh ko‘tarishi.

727-730-yy.-lslom  dinini  qabul  qilganlardan xiroj  va jizya solig'i  olishni

bekorqilinishi.

733-734  yy.-Zarafshon  vohasidagi  qurg‘oqchilik,  mustamlaka  zulmining 

kuchayishi.

736-737  yy.-Asadning  qo‘shini  Xurosondan  Xorisni  siqib  chiqarishga 

muvaffaq boMishi.

718-y.  -  maxfiy tarzda Muhammad Payg‘ambaming amakilari Abbosning 

tarafdorlari o'z g'oyalarini targ‘ib qila boshlashi.

744-750-yy.  -  Marvon  II  hukmronlik  davrida  Ummaviylar  siyosatiga 

qarshi norozilik kuchayib ketishi.

749-y.  - Abu Muslim  qo‘shini  xalifalikning markaziy viloyatlariga yurish 

qilishi.

749-754-yy.  - Abbosiylardan  bo'lgan Abulabbos  Safaroh xalifalik taxtiga 

o‘tirishi.

751-y.  -  Buxoro  shahrida  Shorik  ibn  Shayhulmahr  boshchiligida 

qo‘zg‘olon ko‘tarilishi.

755-y. - Abu Muslimning Bag‘dodda o‘ldirilishi.

813-y. - Ma’munning xalifalik markazi Bag‘dodni egallashi.

821-y. - Tohir ibn Husaynning Xurosonga noib etib tayinlanishi.

822-y. - Tohir ibn Hasayn Ma’mun odamlari tomonidan oMdirildi.

822-830-yy. - Talxa ibn Tohir noib etib tayinlanadi.

839-840-yy.  -  Nuh  ibn  Asad  Isfijob  viloyatirti  bosib  oldi  va  uni 

mustahkamladi.

IX  asming  60-70-yillari-Tohiriylarga  qarshi  xalq  harakatlarining 

kuchayishi (“G‘oziylar”).

873-y.  -  Safforiylaming  tohiriylarga  qattiq  zarba  berib  Nishopumi 

egallashi.

819-820-yy.  -  Somonxudot  nabiralarining  turli  viloyatlarga  noib  etib 

tayinlanishi.

879-892-yy. - Ismoil Somoniyning Buxoroga hokimlik davri.

892-907-yy.  -  Ismoil  Somoniyning  Movarounnahr  va  Xurosonga 

humronligi.

992-y. -  Qoraxoniylar xoni Bug‘roxon Buxoroni egallashi.

505

997-у. - Nuh II  Somoniy ham, Sabuktegin ham vafot etadi.

1017-y. - Mahmud C'aznaviy Xorazmni  bosib oladi.

1068-y. - Movarounnahrda qoraxoniy Ibrohim ibn Nasr o‘g‘iIiari o‘rtasida 

taxt uchun kurashning boshlanishi.

1080-y.  -  Shamsulmulk  vafotidan  keyin  Movarounnahrda  hokimiyat 

uchun kurash avj oladi.

1089-y. - Malikshohning Movarounnahrga bostirib kirishi.

1130-y. - Saljuqiy Sanjar Samarqandni egallaydi.

1030-y. - Mahmud G‘aznaviy vafot etadi.

1030-1041-yy. - Ma’sud G‘aznaviy taxtni egalladi.

1035-y. - Saljuqiylaming Xurosonga yangi hujumi.

I040-y. - Ma’sud G‘aznaviy vafot etdi.

1038-1063-yy.  -  Saljuqiylar  davlatining  bosh  sultoni  etib  Tog'rulbek 

saylandi.

1118-1147-yy.  -  Hokimiyat  buyuk  saljo‘qiylar  sulolasining so‘nggi  yirik 

vaktli Sulton Sanjar qoMiga o‘tadi.

1127-1156 yy.- Qutbiddin Muhammad Otsiz hukmdor boMdi.

1158-y. - Elarslon katta qo‘shin bilan Movarounnahrga bostirib kirdi. 

1157-y. - G‘uriylar sultoni G‘iyosiddin Muhammad Hirotni egalladi.

1194-y. - mart oyida Takash qo‘shinlari Tog‘rul II ga qarshi urush ochdi. 

1200-y. - Takash vafot etdi.

1203-y. 

-  Muhammad 

Horazmshoh 

qoraxitoylarning  yordamida 

Xurosonni butunlay  bosib oldi.

783-850-yy. - Muhammad ibn  Muso al-Xorazmiy faoliyati. 

797-865-yy.-Abul  Abbos  Ahmad  ibn  Muhammad ibn Nosir al-Farg‘oniy 

yashab ijod qilgan.

873-951-yy.  -  Abu  Nasr  Muhammad  ibn  Muhammad  Forobiy  (O!tror) 

Forob  yaqinida  Vasij  shaharchasida  tavallud  ko‘rgan  va  Damashqda 

vafot etgan.

899-959-yy. - Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy faoliyati. 

980-1037-yy. - Abu Ali ibn Sino faoliyati.

973-I048-yy. - Abu Rayhon Beruniy faoliyati.

960-1041-yy. - Abu Abdulloh Ja’far Rudakiy faoliyati.

809-870-yy. - Imom Buxoriy faoliyati.

824-892-yy. - Imom at-Termiziy  faoliyati.

1103-1179-yy. - Xoja Abduxoliq G‘ijduvoniy faoliyati.

1145-1221-yy. - Najmiddin Kubro faoliyati davri;

1127-y.  -  Qoraxoniy  Arslonxon  tomonidan  mashhur  imorat-Minoravi 

Kalon barpo etildi.

506

1204-у.  -  Uyg‘ur  alifbosi  mo'g'ul  yozuvi  uchun  asos  sifalida  qabul 

qilindi.

1215-y.  -Dashti  Qipchoq  yurishida  Xorazmshoh  mo'g'ullarning  Jo‘chi 

boshchiligidagi harbiy qo‘shiniga duch keladi.

1218-y.-  Muhammad  Xorazmshoh  o‘zining  yangi  poytaxti  deb  e’lon 

qilgan Samarqand shahriga kirib keldi.

1219-y.  -  Chingizxon  o 'z  o'g'illari  boshliq  200  mingga  yaqin  asosiy 

harbiy  kuchlari  bilan  puxta tayyorlangan  Xorazmshoh-Anushteginiylar 

davlati ustiga harbiy yurishni boshladi.

1220-y. - Chingizxon Termizga yurish boshladi.

1220-y.  -  Muhammad  Xorazmshoh  plevrit  kasali  bilan  og'rib  Kaspiy 

dcngizidagi Ashuradi orolida vafot etadi.

1221-y. - Jaloliddin Manguberdi  G‘aznaga kirib keladi.

1221-y.  -  Sind  daryosi  bo'yida  uch  kun  davom  etgan  hal  qiluvchi jang 

bo‘lib o'tdi.

1230-y.  -  10  avgustida  Ko'niya  sultoni,  Xims  hokimi,  Halab  hokimi, 

Mayafiriqin  hokimi  va  Baynas  hokimlarining  birlashgan  ittifoqi 

Jaloliddinni mag‘lub etadi.

1227-y.  -  Chingizxon  o‘limi  arafasida  o'g'illariga  turli  zabt  etilgan 

yerlami ulus etib bo'lib berdi.

1238-y. - Mahmud Torobiy qo‘zg‘oloni.

1256-y.  -  Mo‘g‘ullar  Xulagu  boshchiligidagi  Eron,  Kurdiston,  lroq  va 

Yaqin Sharqning boshqa yerlariga hujum qiladilar.

1241 -y. - Oltin 0 ‘rda davlatining tashkil topishi.

1261-1266-yy.  -  Chig‘atoyning  nevarasi  Olg'uxon  Oltin  0 ‘rdaga qarshi 

kurashib, Chig'atoy ulusini qayta tiklashgamuvaffaq bo‘ldi.

1251 -1259-yy. -  Oltin 0 ‘rdada Munqa hoqon hukmronligi.

1272-y. - Xulagiylar tomonidan Kesh vaNasafiiing talon-taroj etilishi.

1271-y. - Ma’sudbekning pul islohoti o'tkazishgakirishishi.

1318-1326-yy.  -  Duvaxon  hukmronligi  davri  va  uning  islohotlar 

o‘tkazishi.

1326-1334-yy. - Oloviddin Tarmashirin faoliyati.

1343-1346-yy. - Qozonxon hukmronligi.