O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi buхоrо davlat univеrsitеti

I BOB. MA’RUZA MASHG`ULOTLARI 
1. ENERGIYA MANBALARI TURLARI KLASSIFIKASIYASI 
 
 
Hozirgi kunda iste’mol qilinayotgan energiyaning 80 foizi tabiiy 
yoqilg’ilar deb ataluvchi ko’mir, neft, gazlarni yoqish natijasida 
olinmoqda. Tabiiy yoqilg’ilar yana bir necha o’n yil asosiy energiya 
manbai bo’lib qoladi. Keyin esa energiya olishning boshqa yo’llarini 
topishga to’g’ri keladi. 
Tabiiy yoqilg’ilardan tashqari energiya olishning yana bir manba 
– bu gidroelektrostansiyalardir. Ammo bunday gidrostansiyalar qurish 
uchun ko’plab gektar o’rmonlardan, yaylov va hosildor erlardan voz 
kechishga to’g’ri keladi. Gidrostansiyalarning sun’iy dengizlari bu 
yerlarni o’z suvi bilan bosib ketadi. Bu sun’iy dengizlar atrofidagi 
yerlar yer ostining sho’r suvlari ko’tarilishi natijasida yaroqsiz holga 
keladi. 
Uchunchi energiya manbai, atom elektr stansiyalaridir. Ammo bu 
stansiyalarning 
naqadar 
xavfli 
ekanligini 
Chernobil 
Atom 
elektrostansiyalarida bo’lgan falokat yaqqol ko’rsatdi. 
Ammo hayot doim o’sishda. Xalq xo’jaligining energiyaga 
bo’lgan ehtiyoi tobora o’sib boraveradi va bisoniyat energiya hosil 
qilishning yangi – yangi yo’nalishlarini qidirib topishga majbur. 
Birinchidan, ko’plab tadqiqotchi olimlarning diqqat e’tibori hozir 
noan’anaviy va qayta tiklanadigan energiya manbalari deb ataluvchi – 
quyosh, shamol, geothermal, dengiz suvining ko’tarilishi kabi 
energiyalardan foydalanish muammolariga qaratilgan. Ma’lumki, 
issiqlik ajratish xususiyati 2,93. 10
4
kj/kg yoki 3 10
7
j/kg bo’lgan 
yoqilg’i shartli yoqilg’i deyiladi. Berilgan yoqilg’ini shartli yoqilg’iga 
aylantirib hisoblashda va aksincha shartli yoqilg’ini berilgan 
yoqilg’iga aylantirib hisoblashda kaloriya ekvivalenti deyiladigan 
kattalikdan foydalaniladi. 
E = Q
i
q 
/ 29300 
Bu yerda Q
i
q 
- yoqilgining quyi issiqlik ajratish xususiyati. 
Bu turdagi energiyalarning xalq xo’jaligiga qo’shayotgan hissasi 
kam bo’lsa –da, ammo hozirgi paytda shunday qiziqarli loyihalash 
ishlari bajarildiki, bu loyihalar amalda qo’llanilsa, energiya olish va 
foydalanishni tubdan o’zgartirib yuborilishiga imkoniyat yaratiladi. 

---

10 
Ikkinchidan, yangi yoqilg’i bazalarining shimoliy – sharq 
tomonga siljishi, geologik tadqiqot ishlarining murakkablashgani, 
iqlim sharoyiti og’irligi, yoqilg’i qazib chaqarilayotgan manbalardagi 
sharoyitning qiyinligi, moddiy texnika ta’minotining yetarli emasligi 
energetika yoqilg’i xomashyalarini qazib olishni noqulaylashtiradi. 
Natijada, yoqilg’i energetika xomashyasining tannarxi oshmoqda. 
Uchunchi muammo: xalq xo’jaligida yoqilg’i miqdorining kam 
bo’lgan turi – neft va gazning kop miqdorda ishlatilayotganidir. 
Ularning yoqilg’i – energetika balansidagi miqdori 70 foizga yetdi. 
To’rtinchi muammo: ko’mirning energetik ahamiyati va sifatining 
yomonlashuvi. Bu muammo kelajakda past navli yoqilg’i ko’proq 
ishlatilgani sari murakkablashib boraveradi. 
Beshinchi muammo energiya iste’moli oshishi natijasida atrof – 
muhitning ifloslanish darajasining oshishi. 
Mana shu kabi muammolarni an’anaviy energiya manbalarini 
keng rivojlantirishga undaydi. Potensial imkoniyatning yuqoriligi, 
manba bitmas – tuganmas ekanligi, ekologik sofligi, foydalanish 
masshtabi qanchalik keng bo’lmasin, sayyoraning yog’ilgi balansiga 
salbiy ta’sir etmasligi uni o’zlashtirishga qiziqishni oshirmoqda. 
Hozirgi kunda qayta tiklanadigan va noan’anaviy energiya 
manbalaridan foydalanish sohasida ko’plab texnologiyalar taklif 
etilganki, ularni bemalol amalga oshirish mumkin. Ammo, qayta 
tiklanadigan va noan’anaviy energiya manbalari (QT va NEM) ning
rad qilib bo’lmaydigan ustunliklari bilan bir qatorda u yer yuzida 
tarqoq ekanligi natijasida olinadigan quvvat uchun sarf – xarajat ham 
ortib tushadi. Shu sababli, hozircha QT va NEM an’anaviy energiya 
manbalaridan 
foydalanish 
odatdagi 
energiya 
manbalaridan 
foydalanish bilan raqobatlasha olmaydi. 
Shunga qaramay, ba’zi ilmiy texnikaviy yechimlarni hozirdanoq 
amalda qo’llash orqali erishilgan yutuqlar ko’rsatadiki, ular yaqin 
yillardayoq iqtisodiy o’z – o’zini oqlaydi. 
Ma’lumotlarga qaraganda, qayta tiklanadigan va noan’anaviy 
energiya manbalari (QT va NEM) dan foydalanish natijasida 2020 – 
yilga kelib 2,6 mlrd, tonna shartli yoqilg’ini tejash mumkin. Qayta 
tiklanadigan energiyalarni tadqiq etishni rivojlantirishning asosiy 
yo’nalishlari va dasturi quyidagilardan iborat. 
a) bug’ trubinali quyosh elektrostansiyalarini ishlab chiqarish va 
ishga tushurish; 

---

11 
b) avtonom (iste’molchilar uchun fotoelektr) qurilmalarni 
loyihalash va ishlab chiqarish; 
d) quyosh nuridan foydalanib ishlovchi issiq suv ta’minoti, isitish 
va havoni kondensatsiyalash sistemalarini loyihalash va qurish; 
e) geo IES qurish va ishga tushirish; 
f) geotermal issiqlik ta’minotini loyihalash va qurish. 
g) shamol energiyasi agregatlari va shamol elektr stansiyalari 
(ShES) ni loyihalash hamda ishlab chiqarishga joriy etish (bu borada< 
ijobiy natijalarga erishilgani diqqatga sazovordir). 
Quyosh energiyasi hisobiga issiq suv olish uchun quyosh suv 
isitish 
qurilmalaridan 
foydalanilmoqda. 
Hozirgi 
kunda 
mamlakatimizda bir kunda o’n ikki kub metr suvni quyosh nuri bilan 
isitadigan qurilmalar ishlab turubdi. Quyosh energiyasidan qishloq 
xo’jaligida parnik va issiqxonalarni isitish, mevalarni quritish, ilmoq 
yetishtirish, uylarni va pillaxonalarni isitishda, beton va temir beton 
buyumlarni 
quritishda 
va 
bug’lantirib 
ishlov 
berishda, 
kombinatsiyalashtirilgan barabanli quritkichda paxta va donador 
(bug’doy, no’xat, mosh, va h.k.) qishloq xo’jalik mahsulotlarini 
quritishda foydalanilmoqda. Quyosh energiyasidan foydalanib qishda 
uylarni isitish va yoz oylari sovutish bo’yicha Respublikamiz olimlari 
professor R.R.Avezov rahbarligida yangi loyihalarni ishlab chiqdilar. 
Bunday geliouylarning xarakterli tomonlari shundan iboratki, uylar 
qish oylarida, havo bir necha sutka davomida bulutli bo’lib turganida 
ham, quyoshli kunlarda maxsus issiqlik akkumulyatorlarida topilgan 
energiya hisobida isitiladi, ayrim hollardagina isitish manbalaridan 
foydalaniladi. 
Keyingi paytda tibbiyotda quyosh energiyasidan quyosh vannalari 
yordamida biologik to’qimalarni davolashga alohida e’tibor 
berilmoqda. Dozalangan quyosh radiastansiyasidan davolashda 
(gelioterapiyada), shuningdek, organizimni chiniqtirish vositasi 
sifatida foydalanadilar. 
Biologik 
sistemadan 
amaliy 
foydalanish 
uchun 
quyosh 
energiyasini qayta tiklash usullarini loyihalash va uskunalar ishlab 
chiqarish zarur. 
QT va NEM ning asosiy yo’nalishlari quyidagilar. 
1. Issiqlik energiyasi. Bu energiyaning asosiy manbalaridan biri 
quyoshning issiqlik nurlanishi, ikkinchisi esa yer osti issiqligi. 
2. Kimiyoviy energiya fotosintez mahsulotlari. 

---

12 
3. Mexanik energiya. Shamol, dengiz to’qinlari, dengiz ko’tarilib 
– tushishi, dengiz oqimi va h.k. 
4. Yorug’lik energiyasi. Quyoshning yorug’lik nuri. 
Hozircha amalga oshirilgan tadqiqot ishlari shuni ko’rstadiki, 
barcha texnik jihatdan amalga oshirish bo’lgan QT va NEM 
texnologiyasini quyidagi alomatlariga qarab bo’laklash mumkin. 
a) iqtisodiy jihatdan hozirdan amalga oshirish mumkin; 
b) iqtisodiy jihatdan yaqin (15 – 20) yillarda amalga oshirish 
imkoniyati bor; 
c) iqtisodiy jihatdan 30 – 40 yillarda amalga oshirish mumkin; 
d) iqtisodiy jihatdan foydalana olish muammo yoki uzoq ( 40 – 
50) yillardan so’ng mumkin. 
Keyingi yuz yil ichida insoniyat energetika boyliklari ehtiyojini 
misli ko’rilmagan darajada darajada ko’paytirdi, bu esa unga tabiatga 
jiddiy va oqibatlari uzoqqa jo’ziladigan ta’sir o’tkazish imkonini 
berdi. Fan-texnika taraqqiyoti davrida bu ko’rsatkichlar yana o’sib 
boradi. Rivojlanga mamlakatlarda tovarlar va xizmatlarning umumiy 
hajmi endilikda har 15 yilda ikki barobarga oshmoqda. Shunga 
muvofiq ravishda atmosferani, suv havzalarini, tuproqni ekologiyasini 
buzuvchi xo’jalik faoliyati chiqindilari miqdori ham ikki barobar 
ko’paymoqda. Rivojlangan mamlakatlarda tabiatdan har yili 
jonboshiga 30 tonna modda chiqarib olinadi, shunday ayrim hollarda 
1-1,5 foizga yetar-yetmasi iste’mol qilinadigan mhsulot shakliga 
kiradi, qolgani esa ko’pincha tabiat uchun juda xavfli bo’lgan 
chiqindiga aylanadi.
Energetika muammosi jahonda global muammo sifatida energiya 
manbalaridan foydalanish tizimini takomillashtirish hamda energetika 
tizimida muqobil, ekologik toza energiya manbalaridan foydalanish, 
energiya ta’minoti uzluksizligi va sifatini yuqori pog’onaga 
ko’tarishga xizmat qilishi lozim. Yer yuzida energiya tanqisligini 
oldini olish maqsadida hamda atrof-muhit musaffoligini saqlash 
maqsadida energiyaning boshqa manbalari: yer osti issiqlik energiyasi, 
shamol va quyosh energiasidan foydalanilmoqda. Ayni paytda 
dunyoning 80 ga yaqin 
mamlakatlarida 
muqobil 
energiya 
manbalaridan foydalanish dasturlari asosida ilmiy-tadqiqotlar va 
amaliy ishlar olib borilmoqda. Yuqorida keltirilgan misollardan 
ko’rinib turibdiki, oziq-ovqat, atrof-muhit muhofazasi va energetic 
muammolar uyg’unlashib borayotgan hozirgi vaqtda atrof-muhitni 

---

13 
asrab-avaylash, energiya manbalaridan oqilona foydalanishni talab 
qiladi.
Hozirgi paytda qazib olinadigan yoqilg’ilar organic yoqilg’ilar 
asosan organik yoqil’gilar hisoblangan – ko’mir, meft’, tabiiy gaz va 
uran zahirasi dunyo energetikasi balansining asosi hisoblanadi. 
Energoresurslarning hozirgi darajada iste’mol qilishda dunyodagi neft’ 
zahirasi - 45–50 yilga, tabiiy gaz - 70–75 yilga, toshko’mir - 165–170 
yilga etishi mumkin. Iqtisodiyotning kelajakdagi rivojlanishi, aholi 
sonining o’sishi va mavjud an’anaviy energiya ta’minoti hisobga olinsa, 
energiya ta’minoti mos ravishda ortib boradi. Undan tashqari, qazib 
olingan yoqilg’ilarning ishlatilishi atrof-mihitga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Respublikada energetika sektorining faoliyati tufayli tashlanadigan 
zaharli moddalard miqdori 80 foizdan ko’proqqa to’g’ri keladi.
Bu tur energiya manbalaridan foydalanishning o’ziga xos qulay 
va noqulay tomonlari mavjud. Birinchidan - bu turdagi energiya 
manbalarining yerdagi zahiralari chegaralangan bo’lib, u vaqt o’tishi 
bilan kamayib boradi. Ikkinchidan – bu turdagi energiya manbalaridan 
foydalanish natijasida atrof-mihitga turli chiqindilar chiqarib 
tashlanadi. Bugungi kunda tabiiy yoqilg’I ishlatish miqdori dunyo 
bo’yicha 12 milliard tonna neft’ ekvivalentiga teng. Demak, dunyo 
miqyosida har bir kishiga taxminan 2 tonna yoqilg’i to’g’ri keladi. 
Ma’lumotlarga qaraganda, so’ngi 40 yil davomida butun insoniyat 
tarixi mobaynida qazib olingan organik yoqil’gidan ham ko’p yoqilg’i 
iste’mol uchun o’zlashtirilgan. Bu esa ularning zahirasini juda tez 
kamayib ketishiga sabab bo’lmoqda. 2050 yilga borib aholi soning 9-
10 mlrd kishiga etishi energiyaga bo’lgan ehtiyojini 3 barobarga 
ortishiga olib keladi. Mutaxassislarning ta’kidlashlaricha, har yili 
tabiiy yoqilg’ilarning ishlatilishi natijasida atmosferaga 200 mln. 
tonnaga yaqin qattiq zarrachalar, 200 mln. tonna oltingugurt gazi, 700 
mln. tonna uglerod oksidlari, 150 mln. tonna azot oksidlari chiqarib 
tashlanmoqda. Buning natijasida tabiatda turli xildagi iqlim 
o’zgarishlari sodir bo’lishiga olib kelmoqda.
Yer yuzida hozirgi vaqtda aholi foydalanib turilgan energetic 
manbalarni tahlili ko’rsatishicha, toshko’mir, 51,1 foizni, gaz 13,5 
foizni, neft mahsulotlari 12,5 foizni, atom elektrostansiyalarda 
foydalaniladigan uran energiyasi 10,7 foizni, muqobil energiya 
manbalari (MEM) 13,2 foizni tashkil qilar ekan.

---

14 
Umuman tabiatda foydalaniladigan energiya manbalarini ikki 
gurujga ajratish mumkin. Muqobil energiya manbalari qayta 
tiklanadigan va qayta tiklanmaydigan energiya manbalariga ajratiladi. 
Qayta tiklanadigan energiya manbalariga quyosh, shamol, oqar suv 
manbalaridan foydalanish, okean va dengiz suvlarining ko’tarilish va 
pasayish energiyasi, geotermal energiya, biogaz va maishiy 
chiqindilardan gaz olish kabilar kiritiladi (1.1-chizma). 
Mamlakatimizda bugungi kunda qayta tiklanadigan muqobil 
energiya manbalaridan foydalanish birmuncha tajribalar o’tkazilib, 
amaliy natijalarga erishilgan. Energiya manbalrining muqobili bo’lgan 
quyosh energiyasidan foydalanib, elektr energiyasini hosil qiluvchi 
qurilmalar – fotoeletr qurilmalar ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan. 
Ammo, bu borada iqtisodiy qulay sharoit yaratish bilan sohani 
rivojlantirish uchun asos bo’ladigan huquqiy bazani takomillashtirish, 
uni tartibga soladigan yagona qonun loyihasining ishlab chiqishlishi va 
qabul qilinishi shubhasiz muhim ahamiyatga egadir. Respublikamiz 
hududidagi qayta tiklanadigan muqobil energiya manbalarining ulushi 
50984,6 mln.t. n.e. deb olinadigan bo’lsa, suv energiyasi 9,2, quyosh 
energiyasi 50973, shamol energiyasi 2,2 mln.t. n.e.ga teng.