O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Postbipolyar xalqaro munosabatlarni to„liq tavsiflash uchun biz uning 
rivojlanish bosqichlarini ajratib olishga harakat qilamiz:
1. O„tish davrining dastlabki bosqichi (1985 – 1991yy). 80-yillardan 
boshlab KPSS raisi Mixail Gorbachyov SSSRda eskirgan sovet qarashlarini 
(―qayta qurish‖) tubdan yangilash yo‗lini e'lon qildi. Shu bilan birga qarama-
qarshilik va G‗arb bilan yaqinlashish siyosati bilan to‗ldirildi. O‗tish davrining 
asosiy mazmuni - bu xalqaro munosabatlarda bipolyar ikkilamchilikni, ularni 
tashkil etish usuli sifatida Sovuq Urushni yengib o‗tishdir. Bundan oldin 40 yil 
davomida Sharq-G‗arbiy hududda hukmronlik qilgan (Sovet sotsializmi - 
kapitalizm). Sovet Ittifoqi tomonidan qarashlarning qayta ko‗rib chiqilishi tufayli 
bipolyar tizim o‗z hayotini o‗tay boshladi va SSSRning o‗z-o‗zini yo‗q qilishi 
dunyoning ikki qutbli qarashiga chek qo‗ydi.
2. Yagona qutbli politsentrik dunyo (1991 – 2001yy). Amerika Qo‗shma 
Shtatlari butunlay jahon hamjamiyatida hukmron kuchga aylanmoqdi. U Rossiyaga 
ham, butun Yevropaga ham o‗z shartlarini belgilab qo‗ydi. Qo‗shma Shtatlar 
boshchiligidagi NATO o‗zining sharq tomon kengayishini davom ettirdi, Chexiya 

---

130 
va Slovakiya kabi sobiq sotsalistik mamlakatlarini egallab oldi. NATOning 
maqsadi kelajakdagi imperatorlik ambitsiyalarini bostirish uchun Rossiyaning 
qo‗shni davlatlari hududida harbiy bazalarni joylashtirish edi. Boltiqbo‗yi 
davlatlari ham darhol NATO blokiga qo‗shilib, Rossiyaning sharqiy Yevropa 
mintaqasidagi ta'sirini jiddiy ravishda susaytirdi.
G‗arbning mafkuraviy rahbariyati AQSh ham katta ahamiyatga ega edi. 
Xalqaro munosabatlarning yangi tizimi rahbarlarining nazariy konstruktsiyalarida 
xalqaro munosabatlarning barcha sub‘ektlari tomonidan umuminsoniy 
qadriyatlarni tan olish asosida ―kuchlar muvozanati‖ ―manfaatlar muvozanati‖ 
bilan almashtirildi. Bipolyar tizim qulaganidan so‗ng, bir qutbli dunyoning kuchi 
va uzoq umr ko‗rishi haqida AQSh boshida turgani haqida ko‗plab bashoratlar 
qilingan. Xalqaro ekspertlar ushbu tezisni asoslab berib, xususan, hukmron bo‗lgan 
Amerika kuchini ta‘kidladilar. U yaqin kelajakda na boshqa kuchlarni, hattoki 
gipotetik anti-amerika koalitsiyalarini ham muvozanatlashtira olmaydi, degan 
xulosani berdilar. Yetakchi aktorlarning xalqaro aloqalarda AQShning hal qiluvchi 
ishtirokini yaratgan xalqaro institutlar va rejimlarni saqlab qolishdan manfaatdor 
kuchlar mavjud.
3. AQShning bir qutbli dunyosini tugashi (2001-2010yy).
Ko‗pgina mahalliy va xorijiy xalqaro ekspertlarning umumiy e‘tirofiga 
ko‗ra, aynan 2001 yil 11 sentyabrda AQShda yuz bergan teraktlar va keyinchalik 
AQSh va uning ittifoqchilarining Afg‗oniston va Iroqdagi harbiy harakatlari jahon 
siyosati va Vestfaliya tizimining qulashiga va yangi dunyo tartibining konturlarini 
shakllantirilishiga kuchli katalizator bo‗lib ta‘sir ko‗rsatdi.
Ularning o‗rnini yangi sub‘ektlar - institutlar, tashqi siyosiy yuritish 
modellari, o‗zini o‗zi aniqlash printsiplari, xalqaro siyosiy makon yoki uning 
alohida segmentlarini tuzish bilan almashtirish ancha uzoq vaqt talab qiladi. 1990-
2000 yillarda yangi elementlarning bosqichma-bosqich shakllanishi ko‗pincha 
qattiq turbulentlik bilan birga kechgan. Ushbu jarayon o‗tish davrining keyingi 
bosqichining mazmunini tashkil etadi. U qator voqea va hodisalarni o‗z ichiga 
oladi, ulardan eng muhimi quyidagilardir.
O‗tish davrida Moskvaning G‗arb mamlakatlari va uning Sharqiy 
Yevropadagi sobiq ittifoqchilari bilan munosabatlarida birinchidan keskin 
muammoli vaziyat yuzaga keldi. Ikkinchiddan bu sharqiy yevropa davlatlarini 
NATO tarkibiga kiritish bo‗yicha yo‗nalish edi.
4. O„zgarish bosqichi va ko„p qutublikni boshlanishi (2014 yildan to