O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

Ko’rsatkichlar	Mexanika tsexi, sh.b.
Yig’uv tsexi, sh.b.
Ombordan berilgan asosiy materiallar (yig’uv tsexida nobud bo’lgan X ni ham hisobga olganda)	6500	13730
Omborga qaytarilgan asosiy materiallar	135	275
Asosiy ishlab chiqarishdagi ishchilar mehnatiga to’langan haq (mexanika tsexida kamchiliklarni tugatishga ketgan 20 soatga to’langan haqni qo’shganda)	9090	11 200
Asosiy ishlab chiqarishdagi ishchilar stavkasi bo’yicha yordamchi ishchilar mehnatiga to’langan haq	2420	2960
Qo’shimcha ish vaqtiga qo’shimcha haq	450
Moylash vositalari	520	680
Texnik xizmat ko’rsatish	720	510
Boshqalar	1200	2 150

Materiallarning qiymati har oyning oxirida o’rtacha tortilgan qiymat asosida aniqlanadi.
Bir oyda U va X materiallari harakati to’g’risida axborot:

	U Material		X Material
Zahiralar dastlabki qoldig’i	1050 kg	(qiymati 529,75 sh.b.)	6970 kg	(qiymati 9 946,5 sh.b.)
	600 kg	har kg 0,5 sh.b.	16 000 kg	har kg 1,46 sh.b.
	500 kg	har kg 0,5 sh.b.
	400 kg	har kg 0,52 sh.b.
Ombordan berildi	1430 kg		8 100 kg
Omborga qaytarildi			30 kg

Talab qilinadi: № 150- buyurtmaning tannarxini hisoblang.


Takrorlash uchun savollar

1. 
   Mahsulot tannarxini tushuntirib bering?
   
2. 
   Kalkulyatsiya birligini tushuntirib bering?
   
3. 
   Buyurtmali usulini tushuntirib bering?
   
4. 
   Buyurtmalar bo’yicha kalkulyatsiyalashni tavsiflash deganda nimani tushunasiz?
   
5. 
   Haqiqiy va me’yoriy kalkulyatsiyalash farqini tushuntirib bering?
   
6. 
   Tugallanmagan shartnomalar bo’yicha foydani aniqlashga ta’rif bering?
   
7. 
   Buyurtmani xarajatlar ob’ekti sifatida aniqlashni tushuntirib bering?
   
8. 
   Buyurtma bilan bog’liq xarajatlarni aniqlash deganda nimani tushunasiz?
   

4. 
   Buyurtmaga ustama sarflarni taqsimlash uchun bazani tanlash deganda nimani tushunasiz?
   

9. 
   Buyurtma bo’yicha umumiy xarajatlarni (materiallar, mehnat, ishlab chiqarish ustama sarflarini) aniqlash deganda nimani tushunasiz?
   
10. 
    Haqiqiy va me’yoriy kalkulyatsiyalashni tushuntirib bering?
    
11. 
    Tugallanmagan kontraktlar bo’yicha foydani aniqlashni tushuntirib bering?
    
12. 
    Ekspert xulosasi va ushlab qolinadigan summani tushuntirib bering?
    
13. 
    Tugallangan kontrakt bo’yicha tushuntiriladigan foyda deganda nimani tushunasiz?
    

Oraliq foydani hisoblash qanday aniqlanadi?
28-BOB. JARAYONLI KALKULYATSIYA QILISH USULI.

28.1. Jarayonli kalkulyatsiya tavsifi.

28.2. Ekvivalent birliklarni hisoblash.
28.3. Boshqa jarayonga o’tkaziladigan tayyor mahsulotni va tugallanmagan ishlab chiqarishni o’rtacha tortilgan usuli va FIFO usuli bo’yicha baholash.


Tayanch so‘z va iboralar: jarayonli usul, o‘rtacha hisob usuli, fifo usuli, yarim tayyor mahsulotli usuli, yarim tayyor mahsulotsiz usuli, ekvivalent birliklari, shartli (ekvivalent) birliklar, o’rtacha tortilgan usul.


28.1. Jarayonli kalkulyatsiya tavsifi
Mahsulot tannarxini aniqlashning jarayonli usulidan mahsulot ishlab chiqarishda xomashyoning bir necha jarayondan o‘tganidan so‘ng tayyor mahsulot holiga keladigan ishlab chiqarishlarda foydalaniladi.
Tannarxni kalkulyatsiya qilishning jarayonli usuli uzluksiz, bir necha bosqichdan iborat jarayonlar bo‘yicha ko‘p miqdordagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda qo‘llaniladi. Bunda mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish ikki usulda amalga oshiriladi:

• 
  o‘rtacha hisob usuli. Mazkur usulda xarajatlar, shu jumladan, hisobot davri boshidagi qoldiq summasi ham qo‘shilib, shu davrda ishlab chiqilgan shartli tayyor mahsulot birligiga bo‘linadi;
  
• 
  FIFO usuli. Bunda hisobot davri boshidagi tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘i tugatiladi so‘ngra yangi mahsulot ishlab chiqarish amalga oshiriladi. FIFO usulini qo‘llashda birmuncha qiyinchiliklar mavjud, biroq o‘rtacha hisob usuliga nisbatan aniqroq hisoblanadi.
  

Xarajatlar hisobini jarayonli usulining ikki varianti mavjud: yarim tayyor mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz.
Yarim tayyor mahsulotli usulda har bir oldingi qayta ishlangan mahsulot keyingi qayta ishlov uchun yarim tayyor mahsulot hisoblanadi va u tashqariga sotilishi mumkin. Bu yarim tayyor mahsulotlarni haqiqiy, normativ yoki rejali tannarx bo‘yicha, hisob-kitob yoki mahsulotni sotish baholari bo‘yicha baholash zaruratini belgilaydi. Bu variantda yarim tayyor mahsulotlar qiymati alohida 2100 - “O‘zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar” nomli aktiv schetda aks ettiriladi.
Yarim tayyor mahsulotsiz usulda har bir qayta ishlov bo‘yicha, asosan, faqat ishlov berishga ketgan xarajatlar olinadi. Tayyor mahsulot tannarxi xomashyo, dastlabki materiallar xarajatlari, barcha qayta ishlash xarajatlari va boshqa ishlab chiqarish xarajatlarini umumlashtirish bilan aniqlanadi. Bunda faqat tayyor mahsulot tannarxi kalkulyatsiya qilinadi.
Misol. Korxona erkaklar poyafzali ishlab chiqaradi. Ishlab chiqarish uchta jarayonda tashkil etilgan. Quyidagi ma’lumotlar mavjud:

• 
  hisobot davrining birinchi choragida 1500 dona mahsulot ishlab chiqarilgan;
  
• 
  dastlabki ishlov uchun xomashyo va materiallar sarflangan - 8400000 so‘m;
  
• 
  oraliq mahsulotlarga xarajatlar qilindi - 2400000 so‘m;
  
• 
  tayyor mahsulot holiga keltirish uchun mablag‘lar sarflandi - 1200000 so‘m.
  

Bunda jarayonlar bo‘yicha tannarx aniqlash quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
1-jarayon - 8400000/1500=5600
2-jarayon - 2400000/1500=1600
3-jarayon - 1200000/1500=800
Jami: 12000000/1500=8000.
Yuqoridagi hisob-kitoblardan ko‘rinib turibdiki, bir birlik mahsulotning haqiqiy tannarxi 8000 so‘mni tashkil etadi.