O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

7.3. Inson ongida o’rganishni kuchaytirish nazariyasi 
Ushbu mustahkamlovchi o’quv nazariyasi insonlar va hayvonlarda qaror 
qabul qilish jarayonida miya funktsiyasini tushunish uchun miyaning hisoblash 
modeli sifatida ko’plab tadqiqotchilarni hayratda qoldiradi. Neyrotransmitter 
bo’lgan dopamin qora substantia kompaktdagi dopaminerjik neyronlardan va 
miya sopidagi ventral tegmental sohada chiqariladi. Dopaminerjik tizimning 
disfunktsiyasi diskineziyani chaqiruvchi “Parkinson” kasalligiga olib keladi. 
Yaqinda dopamin va mustahkamlashni o’rganish nazariyasi o’rtasidagi o’zaro 
bog’liqlik bir nechta tajribalar bilan ko’rsatildi.
Xususan, maymun neyrofiziologik tajribalarida dopamin neyronlarining 
faolligi mustahkamlovchi o’rganishning mukofotni taxmin qilish xatosini 
ifodalaganligini e’lon qildi (Schultz va boshq. 1997). 
Klassik chiniqtirish tajribasida maymunlar miltillovchi chiroqdan keyin 
sharbat mukofoti berildi. Tajribaning dastlabki bosqichida dopamin neyronlari 
sharbat mukofotini olish vaqtida faollashtirilgan. Tajriba davomida dofamin 
neyronlari chaqmoq chaqishi vaqtida kuchli faollashdi, garchi sharbatni qabul 
qilish vaqtida dofamin neyronlari faollashtirilmagan bo’lsada. Bundan tashqari, 
sharbat mukofoti o’tkazib yuborilganda, dopamin neyronlarining faolligi 
sharbatni kutish vaqtida pasayganligi aniqlandi. Dopamin neyronlarining 
faolligining pasayishi mukofotni taxmin qilishning salbiy xatosi sifatida 
ifodalanishi mumkin. Tajribaning dastlabki bosqichida bunday taxmin qilish 
mumkin emas edi, shuning uchun mukofotning o’zi mukofotni taxmin qilish 
xatosiga aylanadi. Bu dopamin neyronlarining faolligiga olib keladi, bu sharbat 
mukofotining o’ziga javob beradi. O’quv jarayoni bilan bir qatorda, yorug’lik 
hayvonlarni sharbat olishni yoki ijobiy mukofotni taxmin qilish xatosini taxmin 
qilishi mumkin. Bu shuningdek, yorug’lik vaqtida dopamin neyronlarining 
faolligini oshirishga olib keladi. Biroq, agar maymunlar o’rganish belgisidan 

---

83 
keyin sharbat olmasalar, mukofotni taxmin qilish xatosi salbiy qiymatga 
aylanadi. Bu fakt sharbatni yo’qotish vaqtida dopamin neyronlari faolligining 
pasayishini ko’rsatadi. Ular hech qanday mukofot olmaganlari uchun bu 
ularning kutganlariga qaramay, umidsizliklari sifatida talqin qilinishi mumkin. 
Ushbu mustahkamlashni o’rganishda asosan uchta bosqich mavjud:
- baholash,
- baholashga asoslangan harakatni tanlash,
- taxmin qilish xatosini hisoblash va baholashni yangilash.
Har bir bosqich miyaning boshqa qismlari bilan bog’langan quyidagi 
qismlarida yaxshi sinovdan o’tkaziladi: 
- Baholash: frontal yo’nalish, parietal yo’nalish, striatum yo’nalish, 
- Xulq-atvorni tanlash: baholashning miya tuzilmalari va prognozlarni 
qabul qilish, 
- Prognoz xatosini hisoblash va qiymatni yangilash: dopaminerjik tizim 
yoki ushbu prognozlarni qabul qilsh. 
Miyaning hisoblash modellari asosida insonlar va hayvonlarda harakatni 
o’rganish hamda qaror qabul qilishning neyron mexanizmini ochib beradigan 
ushbu yondashuv hisoblash nevrologiyasining tadqiqot yo’nalishlaridan biridir. 
Ushbu yondashuvning asosi yaqinda neyroiqtisodiyotga moslashtirildi.