O‘zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‘rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt аrхitеkturа qurilish instituti

 
2.9–rasm. Bir tarmoqli (a) va ikki tarmoqli (b) ustunlarining poydevoriga tutashgan joydagi 
tirqish:
1 – poydevor stakani; 2 – ustun; 3 – qorishma bilan to‘ldirilgan tirqish. 
 
 
2.5 Ustunlararo bog‘lanishlar 
Vertikal bog‘lanishlar sanoat binolari karkaslarining bo‘ylama yo‘nalishda 
bikrligini ta’minlaydi. 
Harorat va boshqa ta’sirlardan hosil bo‘ladigan zo‘riqish kuchlarini kamaytirish 
va ularni konstruksiyasini elementlararo taqsimlanishini ta’minlaydigan bunday 
vertikal bog‘lanishlarni harorat bloki o‘rtasida joylashgan ustunlar oralig‘iga 
o‘rnatiladi. Bunda ustunlar qadami 12m va 18m bo‘lgan hol uchun esa “peshtoq” 
(portal) ko‘rinishdagi bog‘lanishlar qo‘llaniladi (2.10–rasm). 

---

33 
2.10–rasm. Ustunlararo vertikal bog‘lanishlar va harorat choklarini o‘rnatish: 
a – “X”–simon bog‘lanish; б – peshtoqli bog‘lanish; 
Bog‘lanishlar soni shamol va kran tormoz kuchini katta kichikligiga, yopma 
konstruksiyasiga “storopil osti to‘sini yoki fermasini bor yoki yo‘qligiga qarab”, 
ustunlar qadami, tom yopmasini turiga “tekis yoki nishabli” qarab belgilanadi. 
Nisbatan past binolar (7–8m) ustunlari oralig‘iga (уer silkinishi kuzatilmaydigan 
joylarda) vertikal bog‘lanishlarni qo‘ymasa ham bo‘ladi. Bog‘lanishlarni prokat 

---

34 
metallardan “shveller, burchaklik” tayyorlanib, ularni ustunlarga payvandlash orqali 
yoki boltlar yordamida qotiriladi. 
 
2.6 Kranosti to‘sinlari 
 
Elektr toki bilan ishlovchi ko‘prik kranlarni harakati uchun mo‘ljallangan yo‘l 
relslarni kranosti to‘sinlari ustiga yotqiziladi (2.11–rasm). 
Ko‘prik krani ishni ta’minlovchi bunday balkalar ustunlar tokchasiga 
(konsoliga) montaj qilingan bo‘ladi. Bu to‘sinlar o‘z navbatida sanoat binolarini 
bo‘ylama yo‘nalishidagi bikrligini ham ta’minlaydi. 
Sanoat binolari qurilishida ustunlar qadamiga va kranlarni yuk ko‘tarish 
qobilyatiga bog‘liq bo‘lagan har xil maqsadlarga qo‘llanilgan, yuk ko‘taruvchanligi 
10, 20, 30, 75, 100 va 250 tonna bo‘lgan ko‘prik kranlarga mo‘ljallangan, uzunligi 
6,0 va 12m, balandligi 800, 1000, 1200, 1400 va 2000mm bo‘lgan yig‘ma temir 
beton kranosti to‘sinlari ishlatiladi. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish binolarida 
po‘latdan ishlangan kranosti to‘sinlari ham keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. 
Ustunlar qadami 6,0m bo‘lgan hol uchun po‘lat kranosti to‘sinlari foydaliroq 
hisoblanadi, ustunlar qadami 12m bo‘lganda esa temir beton kranosti to‘siniga 
nisbatan bor–yo‘g‘i 10–15% qimmat bo‘ladi. 
Temirbeton kranosti to‘sinlari kesimi tavr va qo‘shtavr ko‘rinishiga ega bo‘lib, 
tayanch qismi devori qalinlashtirilgan bo‘ladi. To‘sinlarda yuqori sinfli betonlardan 
(sinfi V–25, V30, V40) tayyorlanib, armaturalari oldindan zo‘riqtirilgan bo‘ladi. 
Temirbeton kran osti to‘sinlari uzunasi bo‘yicha ayrim joylari quyma detallari 
ko‘zda tutilgan bo‘lib, ulardan to‘sinlarni ustunlarga mahkamlashda va kran relslarni 
o‘rnatishda foydalaniladi. To‘sinlarni obdon yaxshi o‘rnatilgandan so‘ng 
payvandlanadi. Relslar to‘sinlarga har 750mm masofa o‘rnatilgan siquvchi “panjalar” 
yordamida mahkamlanadilar. Kranosti yo‘li oxiriga po‘lat tirgovich–cheklagich 
qo‘yilib, cheklagichga yog‘och brusli amortizator ya’ni urilish kuchini ko‘taruvchi 
bufer qotirilgan bo‘ladi. 

---

35 
Kranlarni harakati chog‘ida hosil bo‘ladigan ovozni yo‘qotish, to‘sinlarga 
dinamik ta’sirlarni kamaytirish, kran yo‘lini uzoq vaqt ishlashini ta’minlash 
maqsadida relslar va panjalar ostiga qalinligi 8–10mm bo‘lgan elastik ost quymalar 
qo‘yiladi. Relslar to‘sinlarga qo‘zg‘aluvchi yoki qo‘zg‘almas qilib mahkamlanadi, 
yuklar miqdori 30 tonnadan katta bo‘lgan relslarni to‘sinlarga changak yoki halqa 
yordamida qotiriladi.