O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta mahsus ta’lim vazirligi Urganch Davlat universiteti San`atshunoslik fakulteti

2-rasm. Tampоndan fоydalanish:
a - Katta yuzalarni lоklashda, b – taхta chеti va kichik yuzalarni lоklashda, v – lоk va mоy tоmizish

3-rasm. CHo’tka va tampon bilan lоk surtish.

Lоklash vaqtida, sirtning katta-kichikligiga qarab, lоk tampоnga tоmiziladi yoki tampоn lоkka bоtirib оlinadi. Tampоnga оrtiqcha lоk shimitilmasligi kеrak. Оrtiqcha lоk tampоnni surtish vaqtida оqib kеtib sirtni dоg’ qilib qo’yadi. Birinchi qatlam lоk surtishda tampоnni yog’gоch tоlalari yo’nalshi bo’yicha yurgiziladi. Ikkinchi, uchinchi qayta surtishda tampоnni aylanma shaklda yurgiziladi.Tampоnni yurgizish vaqtida sirtda to’хtab qоlishiga yo’l qo’yilmaydi. Tampоn sirtda to’хtab qоlsa, hоsil bo’lgan parda qatlamni shilib chiqadi. Bu o’z navbatida sirtda dоg’ hоsil bo’lishiga sabab bo’ladi. SHuning uchun tampоnni yurgizishda to’хtatmasdan sirtdan chiqarib yubоriladi.
Tampоnni yurgizish vaqtida sirtda kir hоsil bo’lib qоlsa, har gal tampоnga lоk shimitilgandan so’ng uning bеtiga bir-ikki tоmchi kеrоsin tоmizib оlinadi. Kеrоsin sirtdagi kirni yuvishga yordam bеradi. Agar tampоnnnng sirtda yurishi оg’irlashib, matо titilib kеtsa, u hоlda tampоnning bеtiga 2—3 tоmchi zig’ir yoki paхta mоyi tоmizib оlinadi.
Spirtli va mоyli lоklar 2—3 qayta surtiladi. Har bir qayta surtishda, spirtli lоklarda 40—50 minutdan, mоyli lоklarda esa 6—8 sоat davоmida quritib оlinadi.
Nitrоlоklar 4—5 qayta surtiladi. Har bir surtish 30—40 daqiqadan so’ng takrоrlanadi.
Har safar navbatdagi lоk qatlami surtishda оldingi qatlamni mayin jilvir yordamida оhista jilvirlab оlinadi. Bu sirtning silliq va lоk qatlamining tеkis chiqishiga yordam bеradi.
Lоklash vaqtida tampоnning qurib qоlishiga yo’l qo’yilmaydi. Buning uchun har safar ish охirida tampоnni spirt yoki bоshqa erituvchilarda yuvib оlinadi yoki yangi tampоn tayyorlanadi. Nitrоlaklarni purkagich yordamida ham purkaladi.
Pardоzlashning eng so’nggi usuli pоliturlashdir. Bunda yog’оch sirtiga pоlitur surtiladi. Pоlitur asоsan smоlaning 96% li kuchli vinо spirtidagi yoki 89 % li etil spirtidagi eritmasidir, Pоlitur tarkibida 7 dan 12% gacha smоla bo’ladi. Pоlitur tarkibidagi smоla miqdоri оz bo’lgani uchun sirtda hоsil bo’ladigan parda qatlami juda yupqa, tiniq, lоkka nisbatan yaхshi, jilоlanadigan bo’ladi. Pоliturlangan sirtning tiniqligidan uning tabiiy guli aniq bilinib turadi. Ayrim tabiiy guli bilinmaydigan yoki chirоyli bo’lmagan yog’оchlarni imitatsiya qilish yo’li (qimmatbahо yog’оchlarning guliga o’хshatib bo’yash) bilan pardоzlanadi. Bu usulda yog’оch sirti o’simlik va daraхt po’stlоqlaridan оlinadigan ayrim rangli bo’yoqlar bilan bo’yaladi. Bu хildagi bo’yoqlarni sanоatda qo’ng’ir ko’mir, tоrf va bоshqa qazilmalarni qayta ishlash yo’li bilan ham оlinadi
Imitatsiya qilish bоsish yo’li bilan ham bajariladi. Bоsish yo’li bilan imitatsiya qilishda yog’оch sirtiga guli tushiriladigan yog’оchning rangidagi gruntоvka bеriladi va nusхadan ko’chirilgan gul gruntоvka qilingan sirtga bоsma valik yordami bilan tushiriladi.
Sun’iy yo’l bilan yog’оchlarga gul sоlishda yog’оch sirti tеzоl (yong’оq mоrilkasi) va bir nеcha хil bo’yoqlarning aralashmasidan hоsil qilinadigan bеytslar bilan bo’yaladi.
Yog’оchni qaysi tusga kiritilmоqchi bo’linsa, shunga mоs rangdagi tеzоl yoki bеyts bilan bo’yab, quritib, jilvirlangandan so’ng lоk yoki pоlitur surtiladi. Pоlitur surtish ham хuddi lоk surtishga o’хshash tampоn yoki cho’tka bilan bajariladi.
Pоliturning tarkibida erituvchining miqdоri ko’p bo’lganligi uchun u tеz quriydi. SHuning uchun pоliturlashni tеz bajarish talab etiladi. Pоliturlash vaqtida pоliturning sirtga tоmib qоlishi va tampоnning sirtda to’хtab qоlishiga mutlaqо yo’l qo’yilmaydi. Tоmgan pоlitur sirtni qоraytirib qo’yadi.
Yog‘ochni pardozlash usulini tanlashda uning g‘ovakligi, qattiq va yumshoqligi, teksturasi, rangi, namligi, tolalarining yo‘nalishi bo‘yicha strukturasining bir xil emasligi hamda uning tarkibida smola yoki oshlovchi moddalarning mavjudligi e’tiborga olinadi.
Yog‘och g‘ovaksimon tuzilishga ega. Xususan, undagi g‘ovaklar soni va o‘lchami uning turiga bog‘liq bo‘lib, bo‘yalganda (loklanganda) lok-bo‘yoq materiallar uning g‘ovaklariga shimiladi. Buning oldini olish uchun bo‘yoq surkalishidan avval, yirik g‘ovakli yog‘ochlar g‘ovak to‘ldirgichlar bilan to‘ldiriladi, mayda g‘ovakli turlari esa gruntovka qilinadi.
Yog‘och turlicha qattiqlikka ega. Yumshoq turdagi pardozlashdan avval yuzasi gruntovkalanadi yoki shpaklovkalash orqali qattiq qatlam hosil qilinadi. Bu esa uning mustahkamligini oshiradi. Qattiq turdagilari esa bunday ishlov berishni talab qilmaydi.
Yog‘ochning har bir turi uchun ma’lum bir tekstura xosdir. Tekstura yog‘och tolalarining yillik halqali va o‘zak nurlarining qirqimlarida qirqilishi natijasida hosil bo‘lgan naqsh bo‘lib, yillik qatlam qalinligiga, o‘zak nurlarining, yirik naychalarining bor- yo‘qligiga, tolalarning to‘g‘ri joylashishiga qarab belgilanadi.
Yog‘ochning kimyoviy tarkibi murakkab bo‘lib, uni asosan, selluloza, lignin, tabiiy smolalar, bo‘yovchi, oshlovchi moddalar tashkil etadi. Ayrim moddalar yog‘och sirtiga surkalgan lok-bo‘yoq materiallarni (masalan, poliefir) parda hosil qilish jarayoniga to‘sqinlik qiladi. Masalan, tarkibida fenol bo‘lgan yog‘och turlarini pardozlashda ular yuzasiga oldindan himoya grunti surkash lozim.
Ignabargli daraxtlar tarkibiga kiruvchi smolalar lok-bo‘yoqlarni yog‘och bilan mustahkam birikishida salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Natijada, shaffof parda qatlam ustida ko‘rimsiz dog‘lar paydo bo‘ladi. Buning oldini olish uchun ulardagi smola ketkaziladi va oshlovchi moddalarga maxsus moddalar ta’sir ettirib, buyum yuzasida turg‘un jigarrang tusli rang hosil qilinadi.
Har bir yog‘och turi o‘ziga xos tabiiy rangga ega, u pardozlash ishlarida, albatta, e’tiborga olinadi. Ularning tabiiy rangi bir tekis bo‘lsa (qizil daraxt, nok, yong‘oq, chinor), rangini o‘zgartirish maqsadga muvofiq emas. Agar rangi notekis bo‘lsa, ularni bo‘yab, tusini bir xil fonga keltirish mumkin. Tabiiy rangni saqlab qolish masalasi yoki uni bo‘yab o‘zgartirish buyumlarga qo‘yiladigan talablarga ko‘ra belgilanadi.
Yog‘och-qirindili va yog‘och-tolali taxtalarning xossalari yaxlit yog‘ochdan ishlangan taxta materiallar xossalaridan farq qiladi. Bunday materiallar hech qanday teksturaga ega bo‘lmaydi, yoki presslangan yupqa qirindilar ko‘rinishida bo‘ladi. Presslab olingan taxta materiallar tarkibida sun’iy va sintetik smolalar bo‘lsa, yuzani pardozga tayyorlashda ma’lum talablar qo‘yiladi. Taxtalarning yuzasi strukturasiga qarab, pardozlashdan avval shpaklovkalanadi, gruntovkalanadi, plyonka va list materiallar bilan qoplanadi.
Yog‘och buyumlarni pardozlash usullari. Yog‘och buyumlarni pardozlashda hosil bo‘ladigan parda shaffof, shaffofmas, biror narsaga o‘xshatib pardozlangan va maxsus guruhlarga bo‘linadi. Shaffof pardoz, asosan, chiroyli teksturali yog‘ochlar va ishlatiladigan xonalarda foydalaniladigan buyumlar (mebel, soat futlarlari) uchun qo‘llaniladi. Shaffof parda orqali yog‘ochning asl teksturasi ko‘rinib turadi.
Shaffofmas pardoz, asosan, ignabargli yoki teksturasi chiroyli bo‘lmagan arzon yog‘och turlaridan tayyorlangan buyumlar uchun qo‘llaniladi. Bunda yog‘ochning asl ko‘rinishi parda qoplami ostida qolib ketadi. Shaffof bo‘lmagan qoplamalari kasal- xona va oshxona mebellari, turar joy binolarida devor ichiga quriladigan mebellar, qishloq xo‘jaligi mashinalari detallari, deraza, eshik va shu kabilarni pardozlashda qo‘llaniladi. O‘xshatma pardozlash pardoz qilishning shunday turiki, bunda oddiy yog‘ochning tashqi ko‘rinishi ko‘rkamlashadi, yuzasi qimmatbaho yog‘ochlarga o‘xshatib pardozlanadi. Bu usuldan mebellar, eshiklarni pardozlashda foydalaniladi. Bunday pardozlashning asosiy usullariga quyidagilar kiradi: pardozlanadigan yog‘och yuzasiga to‘g‘ridan to‘g‘ri qimmatbaho yog‘och teksturasini tushirish; yog‘och teksturasi tushirilgan qog‘ozni yuzalarga yelimlab yopishtirish; smola shimdirilgan qog‘oz asosli plyonkani yog‘och yuzasiga issiq holda presslab yopishtirish; yog‘ochlar yuzasini plastik materiallar bilan qoplash.
Maxsus pardozlash usulida yog‘och buyumlar yuzasiga metall suyuqlantirilib quyiladi yoki metall kukunidan pardoz qatlam qoplanadi, yog‘och yuzasi to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘yib, bosib naqsh solish, kuydirish yo‘li bilan manzarali qilib bezaladi. Pardozlashning maxsus turi faqat buyurtma tushgandagina qo‘llaniladi.
Himoya-dekorativ parda qatlam turlari. Parda qatlamlarning xossalari rang-barang bo‘lib, ular ishlatilayotgan materialning turiga, pardozlash texnologiyasi va himoya qatlami yuzasining sifat ko‘rsatkichlariga bog‘liq. Pardoz qatlam tashqi ko‘rinishi va himoya qilish xususiyatlariga ko‘ra, turli vazifalarni bajaruvchi bir yoki bir necha qatlamdan iborat bo‘lishi mumkin. Pardozlash uchun ishlatiladigan materiallar turlari va ularni ishlatish usuliga ko‘ra, himoya qatlamlari lok-bo‘yoq, plyonka hamda aralash qatlamlarga bo‘linadi.
Himoya lok-bo‘yoq qatlamlari suyuq lok-bo‘yoqlarni yuzaga surtib, plyonka himoya qatlamlari esa chiroyli teksturaga ega bo‘lgan himoya-dekorativ plyonka materiallarni yog‘och va yog‘och materiallar yuzasiga yelimlab yopishtirib hosil qilinadi. Aralash qatlamlarda esa ham plyonka ko‘rinishidagi material, ham lok-bo‘yoq ishlatiladi.
Parda qatlamlar jilolanish darajasiga qarab yaltiroq, qisman yaltiroq, xira bo‘ladi. Yaltiroq parda qatlamlar hosil qilishda barcha turdagi loklar, emallar va ayrim o‘ram (rulon) ko‘rinishidagi sintetik plyonkalardan foydalaniladi. Tarkibida parda hosil qiluvchi mod- dasi kam, pigment va to‘ldiruvchi moddalari ko‘p bo‘lgan emallar va plyonkalar qisman yaltiroq parda qatlamlarni hosil qiladi. Ko‘pincha bo‘yoqlar, ayniqsa, emulsion bo‘yoqlar hamda xiralashtirilgan lok va plyonkalar xira parda qatlam hosil qiladi.
Parda qatlamlar dekorativlik xossalariga ko‘ra, shaffof va aksincha bo‘ladi. Shaffof qatlamda yog‘och teksturasi bezak pardasi ostidan ko‘rinib turadi, shaffof bo‘lmaganida esa yog‘och tuzilishi ko‘rinmaydi, parda ostida qolib ketadi. Bunday parda qatlamlar ignabargli daraxtlardan hamda yog‘och-qirindili, yog‘och-tolali taxtalardan ishlangan buyumlarda hosil qilinadi. Chunki bunday materiallarning ko‘rinishi uncha ko‘rkam emas. Lekin shaffof bo‘lmagan parda qatlamli buyumlar tashqi muhit ta’siriga chidamli hamda kimyoviy jihatdan turg‘un bo‘ladi.
Yog‘och buyumlar yuzasiga lok-bo‘yoq bir marta surtilganda buyum yuzasi to‘liq berkilmaydi. Bundan tashqari, ayniqsa, ignabargli daraxtlarga lok-bo‘yoqning suyuqlik qismi bir tekisda shimilmaydi. Daraxt yillik halqalarining dastlabki, bo‘shroq qismi kechki joylashgan qismiga nisbatan bo‘yoqni ko‘p shimadi. Natijada, surtilgan birinchi qatlam quriganidan keyin bo‘yalgan yuzada ola-bula dog‘lar hosil bo‘ladi. Qurigan birinchi bo‘yoq qatlami ustidan ikkinchi qatlam surtilganda yog‘ochga bo‘yoq boshqa shimilmaydi, chunki buyum yuzasi birinchi qatlam bilan to‘yingan bo‘ladi. Lekin ikkinchi qatlam ham doim buyum yuzasini bir tekisda to‘liq berkita olmaydi. Yuza rangi va yaltiroq- ligi jihatidan farq qiladi. Shuning uchun lok-bo‘yoqlar bilan yuzani uch, to‘rt, ayrim hollarda undan ham ko‘p marta bo‘yashga to‘g‘ri keladi.
Pardozlash uchun ketadigan material sarfi tannarxini kamay- tirish maqsadida birinchi qatlam uchun arzon va shu maqsadlar uchun mo‘ljallangan suyuq gruntovka aralashmalaridan foy- dalaniladi. Bu qatlam yog‘och materialning tabiiy ko‘rinishi va rangini berkitib turadi. Lekin gruntlashdan keyin yog‘och yuzasidagi g‘adir-budurliklar, yorilgan joylar, yog‘och ko‘zlari va boshqa nuqsonli joylar saqlanib qolaveradi. Bu joylarga shpaklovka surtilib, nuqsonlar bartaraf qilinadi. Bunda suyuqroq shpaklovka ishlatiladi. Shpaklovka qatlami qotgandan keyin ko‘piktosh yoki jilvirqog‘oz bilan ishqalab silliqlanadi. Shaffof bo‘lmagan lok-bo‘yoq qatlamining tuzilish chizmasi 1-rasm, a da ko‘rsatilgan.
PVX plyonka va qog‘oz smolali plyonkalarni yopishtirib yog‘och materiallarda xira parda qatlami hosil qilish mumkin. Bunday plyonka materiallar yog‘och yuzasiga yuzaning sifatiga qarab to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki yuza oldin shpaklovkalanib, so‘ng yelim- lab yopishtiriladi. Yog‘och yuzasidagi xira qoplamaning tuzilish

1-rasm. Himoya-dekorativ qoplamalarning tuzilish chizmasi:
a—shaffof bo‘lmagan lok-bo‘yoqli; b, d—shaffof bo‘lmagan plyonkali; e—shaffof bo‘lmagan kombinatsiyali; /—shaffof lok-bo‘yoq qoplama; g—yog‘och yuzasiga rasm bosib, keyin loklangan; h—yog‘ochga plyonka yopishtirib, keyin loklangan: 1—grunt qatlami; 2—bo‘yoq qatlami; 3—sidirg‘a shpaklovka qatlami; 4—mahalliy shpaklovka; 5—yog‘och yoki yog‘och material; 6—shaffof bo‘lmagan plyonka; 7—yelim qatlami; 8—lok parda qatlami; 9—shaffof grunt qatlami; 10—g‘ovak to‘ldirgich;
11—yog‘ochning rang berilgan (bo‘yalgan) qatlami; 12—tasvir tushirilgan qatlam; 13—fon beruvchi bo‘yoq qatlami (grunt); 14—sintetik shpon qatlami.
chizmasi 1-rasm, b (yuza shpaklovkalangan) va 1-rasm, d (yuza shpaklovkalanmagan )da ko‘rsatilgan. Shaffof bo‘lmagan aralash qatlam 1-rasm, e da aks ettirilgan.
Chiroyli teksturali daraxt turlaridan ishlangan buyumlar shaffof parda qatlamlar hosil qilib pardozlanadi. Bunday qatlamlar yuzaga bir yoki bir necha marta lok surtib hosil qilinadi. Lekin bunda pardoz berilgan buyum narxi qimmatlashib ketadi. Amalda esa, lok sarfini kamaytirish, pardozlash ishlarini arzonlashtirish uchun bo‘yaladigan yuzalar oldindan gruntlanadi. Bunda grunt yog‘och rangi va teksturasini berkitmasligi kerak. Grunt o‘rnida arzon loklardan foydalaniladi, ular yog‘och yuzasiga, odatda, bir marta surtiladi. Shaffof lok-bo‘yoq parda qatlamining tuzilish sxemasi 1-rasm, f da ko‘rsatilgan.
Agar yog‘ochning tabiiy rangini o‘zgartirish lozim bo‘lsa, uning yuzasi gruntlashdan oldin yog‘och teksturasini berkitmay, faqat rangini o‘zgartiradigan maxsus eritmalar bilan ishlov beriladi.
1-rasm, g da yog‘och yuzasiga tasvir tushirilib, keyin loklan- gan, 1-rasm, h da esa yog‘ochga plyonka (sintetik shpon) yopishtirib, so‘ng loklangan himoya qatlamining tuzilish chizmasi ko‘rsatilgan.
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan strukturalarni hosil qilishda har xil pardoz materiallari: lok va bo‘yoqlar, gruntovkalar, shpaklovkalar, yelim va sintetik plyonkalardan foydalaniladi. Ular, o‘z navbatida, dastlabki parda hosil qiluvchi moddalarning ko‘p yoki oz miqdordagi murakkab kompozitsiyasidir. Bular ichida parda hosil qiluvchi moddalar asosiy o‘rinni egallaydi.
Parda hosil qiluvchi moddalar deb, yuzalarga yupqa suyuq qatlam tarzida surtilganda ma’lum sharoitda yog‘och materiallarga yaxshi yopishib, yupqa va mustahkam parda hosil qiladigan moddalarga aytiladi. Sintetik va tabiiy smolalar, selluloza efirlari va qotadigan o‘simlik moylari shunday moddalar jumlasiga kiradi. Agar parda hosil qiluvchi moddalar mo‘rt qatlam hosil qilsa, ular- ning tarkibiga elastiklikni oshiradigan maxsus moddalar — plastifikatorlar qo‘shiladi. Ular yuqori haroratda qaynaydigan, amalda qurimaydigan organik suyuq moddalardir. Ko‘pincha yog‘ochni pardozlash uchun shaffof yoki biroz bo‘yalgan loklar ishlatiladi.
Bo‘yoqlar loklardan farqli o‘laroq, parda hosil qiluvchi moddalarning organik erituvchilardagi eritmasi - suspenziyasi bo‘lib, tarkibidagi pigmentlar yoki pigmentlar bilan to‘ldirgichlar- ning aralashmasi bo‘ladi. Yuzaga surtilgan bo‘yoqlar quriganida shaffof bo‘lmagan parda qatlami hosil qiladi. Parda hosil qiluvchi moddalarning turiga qarab bo‘yoqlar moyli, emulsion va boshqa xil bo‘yoqlarga bo‘linadi. Emallar pigmentlar bilan (plastifikator va sikkativlar qo‘shilgan) loklarning aralashmasidir, ya’ni emallar pigment qo‘shilgan loklardir.
Gruntovkalar deb, pardozlashda parda qatlamining ostki qatlamini hosil qiladigan tarkiblarga aytiladi. Ularni surtish jarayoni gruntovkalash (ya’ni xomaki bo‘yoq surtish) deyiladi. Gruntovkalar yog‘och qatlamiga shimilib, uni qattiq va zich qiladi, shuningdek, mayda g‘ovaklarni to‘ldirib, asosga hamda navbatdagi lok qatlamlariga yaxshi yopishadi.
Shpaklovka deb, yog‘och yuzasida himoya qatlami hosil qilish uchun tekislashga mo‘ljallangan lok-bo‘yoq materiallarga aytiladi. Ular mineral to‘ldirgichlar hamda pigmentlarning plastifikatorlar qo‘shilgan parda hosil qiluvchilar bilan uchuvchan erituvchilardagi aralashmasidir. 2—3-rasmlarda lok, emal, bo‘yoq, gruntovka va shpaklovkalarning tarkibi sxematik ravishda ko‘rsatilgan.