O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

Birinchya usul: shu masaofani kichik bo’laklarga, masalan 9 bo’lakka 
bo’lib, ularning birini sirkul bilan o’lchaymiz. Bu bo’laklardan uzunliklari 1) 215 
mm. 2) 5,4 mm. 3) 22 mm. 4) 12 mm. 5) 3,1 mm. 6) 2,0 mm. 7) 25 mm. 8) 3,2 
mm. 9) 92 mm. Jami 379,7 mm deylik, demak 379,7 mm x 25000 / 950000 sm / 
9500 m. bo’ladi. 
Ikkinchi usul: Shu uzunlik ustiga bir oz namlangan oddiy ish ?o’yib, uni 
o’lchaymiz, so’ngra bu ipnyang ikkala uchidan ushlab tortamiz va unint uzunligini 
chiz?ich bilan ani?laymiz. Bizning misolimizda ipning uzunligi 383 mm yoki
383 mm x 25000 sm / 95700 sm / m bo’ladi. 

---

42 
Uchinchi usul: Bunda uzunlik kurvimetr degan asbob bilan o’lchanadi. 
Kurvimetr o’lchanadigan masofa bir uchiga qo’yib ikkinchi uchigacha yurgiziladi, 
kurvimetrning ko’rsatkichidagi raqam yurgizilmasdan oldin 52 sm edi, ikkinchi 
uchiga yurgizib kelganimizda ko’rsatkich 90 sm ni ko’rsatdi. Bunday o’lchashni 
uch marta takrorlaymiz 1 - marta 38 sm, 2 - marta 37,5 sm, 3 - marta 38 sm chiqdi 
deylik, demak o’lchagan uzunligimiz 37,8 sm ekan. 37,8 sm x 25000 / 945000 sm /
9450 m bo’ladi. 
Topografik xaritalarda maydonlarni o’lchash uchun avvalo maydon (yuza) 
masshtabini hisoblab chiqish zarur. Buning uchun shu xaritaning sonli masshtabi 
kvadratga ko’tariladi. Masalai xaritaning sonli masshtabi 1:10000 bo’lsa, yuza 
masshtabi ( 1:10000 )3ga teng, ya'ni yer yuzasidagi maydon shu masshtabli 
xaritada 100000000 marta kichrayib tushadi. Yoki masshtabi 1:10000 bo’lgan 
xaritada ko’lning maydoni 1 sm 2 uning yer yuzidagi maydoni 100000000 sm 2 
yoki 1 0000 m ga teng. 
Topografik xaritada maydon o’lchamidan avval shu o’lchanayotgan xarita 
masshtabida 2 kv. mm, yoki 1 kv.sm. maydonning yer yuzasi qanchaga teng 
kelishini aniqlab olish kerak. Masalan 1:25000 masshtabli xaritada 
1 sm - 250 m. 1 kv sm 62500 kv.m. / 6,25 ga 
1 mm - 25 m. 1.kv mm 625 kv.m. bo’ladi. 
Topografik xaritada maydonlarni o’lchash. Birinchi usul grafik analitik 
usulda o’lchash. O’lchanayotgan maydon ma'lum geometrik shakllarga 
uchburchak, kvadrat, doira va boshqalarga bo’linadi va har bir shaklning geometrik 
yuzasi topiladi. Shakllar yuzasining yig’indisi o’lchanayotgan maydonning 
umumiy yuzasini beradi. 
Ikkinchi usul paletkalar vositasi yordamida o’lchash. Paletkalar sm 2 va mm
2
larga 
bo’lingan shaffof qogozdan iborat bo’lib, u xaritada o’lchanayotgan maydon ustiga 
qo’yiladi, o’lchanayotgan kontur ustiga paletka kataklaridan nechtasining to’g’ri 
kelganligiga qarab maydon yuzasi topiladi. Masalan: paletka qo’yilgan konturga 
har qaysisi 1 sm 2 dan bo’lgan 20 ta katagi to’gri keldi deylik, 1:25000 masshtabli 

---

43 
xartida 1 sm 2 - 6,25 gektarga teng bo’ladi, demak shu aniqlanayotgan konturimiz 
joyda 20 x 6,25 /125 ga. ga teng ekan. 
Uchinchi usul planimetr bilan o’lchash. Bunda avvalo, planimetr bir 
bo’lagining qiymati aniqlanadi. So’ngra o’lchanayotgan maydon chegarasidagi 
biror nuqtaga planimetrning ninasi qo’yiladi va hisoblash mexanizmidan sanoq 
olinanadi. Shundan keyin pinali uchni kontur chegarasi bo’ylab yurgiziladi. U 
boshlaiish nuqtasiga yetib kelgach hisoblash mexanizmidan yana sanoq olinadi va 
quyidagi formula bilan maydon o’lchanadi: