O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

Xududning murakkab konturlaridagi eroziyalanganlik 
(deflyasiyalanganlik) darajasi 
Xududning murakkab 
konturlaridagi 
eroziyalanganlik 
(deflyasiyalanganlik) 
darajasi 
Har xil darajada eroziyalangan maydonlar nisbati, %
Deflyasiya 
uchramaydi 
Kuchsiz
O‘rta
Kuchli
Kuchsiz 
25 
75 
- 
- 
25 
50 
25 
- 
O‘rta 
- 
25 
75 
- 
- 
50 
25 
25 
Kuchli 
- 
- 
25 
75 
Yuqorida ko‘rsatilgani bo‘yicha tuproqlarning eroziyaga uchraganlik 
darajasini karta masshtabida alohida konturda ko‘rsatib berish imkoni bo‘lmagan 
hollarda, shamol eroziyasi turlicha namayon bo‘lgan murakkab konturlar ajratilib, 
eroziyaga uchraganlik darajalari miqdor jihatdan (hudud tuproq majmualarini 
ajratish kabi) foizlarda ko‘rsatiladi 
SHamol eroziyasiga uchragan hududning tavsifi dalada kontur qaydnomasini 
to‘ldirish bo‘yicha o‘tkaziladi. 
___________________kontur yozilmalari qaydnomasi 
1. Xo‘jalik____________tuman____________viloyat___________ 
2. Dala raqami________________________________________________ 
3. Bog‘lash punkitlari__________________________________________ 
4. Q/x ekinlari__________________________________________________ 
5. Rel’ef__________________________________________________ 
6. Mikrorel’efning eolli shakillari: shomoldagi emirilishlar,butalar atrofi 
tepaliklari(tarqalish maydonlari,qatlam qalinligi,sm)______ 

---

132 
7. Haydalma 
erlarga 
ishlov 
berish 
turlari 
va 
tuproq 
yuzasi 
holati(palaxsalar,kesaklar 
va 
toshlarning 
mavjudligi, 
ularning 
o‘lchamlari,miqdori, pushta va jo‘yaklarning tekislanish, saqlanish 
darajasi)____________________________________________________ 
8. Tabiiy 
yoki 
madaniy 
o‘simliklar,ularning 
holati,qoplam 
qalinligi,balandligi,shomol eroziyasi tasirida zararlanish darajasi(%) va 
boshq. __________________________________________ 
9. Ihotadaraxtlarining mavjudligi,tabiiy o‘rmon o‘simliklari va ularning 
himoyalovchi roli_______________________________________ 
10. Haydalma qatlamning (0-20-30) mexanik tarkibi va qumlashganlik 
darajasi_____________________________________________________ 
11. SHamolda uchirilgan qatlam qalinligi,sm_________________________ 
12. Dalaning, maydonning tarixi (necha yildan beri ishlov beriladi,ishlov 
berishning turlari, asosiy ekinlar, hosildorlik,shomol eroziyasi boshlangan 
yil)________________________________________________ 
13. Eroziyaga qarshi qo‘laniladigan tadbirlar_________________________ 
14. Tuproq nomi va uning eroziyalashganlik darajasi_________________ 
15. Eroziyaga qarshi taklif etiladigan 
tadbirlar________________________________________________ 
Tuproqshunosning___________________F.I.SH.______sana _____ yil. 
Hozirgi vaqtda chiziqli eroziyaning asosiy shakllarining quyidagi tasnifi 
qo‘llaniladi: 
a) o‘yilib-yuvilib ketgan, 1 m gacha chuqurlikdagi qiyalik profilini qaytaradigan; 
b) balkalar va daryo vodiylari qiyaliklaridagi qiyalik yuvilish jarliklari; 
v) gidrografik tarmoqlar (loshina, balka, vodiylar) tubi bo‘ylab tubidan yuvilib 
ketuvchi jarliklar. 
Chiziqli eroziya jadalligi jarlarning o‘rtacha yillik o‘sishi darajasi bo‘yicha 
aniqlanadi: kuchsiz-0,5 m gacha, o‘rtacha-0,5-1 m gacha, kuchli 1-2 m gacha, juda 
kuchli-2-5 gacha, favqulodda kuchli -5 m dan ortiq. 

---

133 
Xududning jarliklar tarmoqlari tomonidan bo‘linib ketishi qo‘shni 
jarliklarning orasidagi masofa bo‘yicha (kuchsiz-qo‘shni jarliklarning orasidagi 
masofa 1000m dan, o‘rtacha -500-1000 m kuchli -250-500m, juda kuchli -250m 
dan kam yoki u yoki bu xududdagi jarliklar uzunligi summasini uning
maydoniga nisbati bo‘yicha aniqlanadi. 
Chiziqli shakldagi eroziyani aniqlash uchun quydagi ishlarni bajarish zarur: 
a ) o‘yilib ketgan erlar va jarlar morfologik jihatdan tekshiriladi va quyidagi
qaydnoma tuziladi; 
b ) jarlarning yillik o‘rtacha va maksimal o‘sib borishi -chiziqli eroziyaning 
jadalligi haqidagi ma’lumotlar yig‘iladi; 
v ) xo‘jalikda jarlanish va erlarni o‘yilib ketilishiga qarshi qo‘llanilgan tadbirlar 
to‘g‘risida hamda ullarning samaradorligi haqidagi ma’lumotlar yig‘iladi.
______________kontur yozilmalari qaydnomasi 
______________Jarni tadqiq etish________________________________ 
1.Jarlik tipiva uning o‘sish sababi______________________________ 
2.Suv to‘planish joyining tavsifi (rel’ef xarakteri, qishloq xo‘jalik erlari, 
o‘simliklar holati va boshqalar)_______________________________ 
__________________________________________________________________
_3. Geologik tuzilishi (jarlarda jinslarni chiqib qolishi), grunt suvlarining 
mavjudligi______________________________________________ 
4. Jarning yozma tavsifi (yozilmasi): 
a ) balandlik xarakteri______________________________________________ 
__________________________________________________________________ 
b) uzunligi, kengligi va faol ыismining maksimal chuqurligi 
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________ 
v) nishablik holati _________________________________________________ 
g)jar tubi holati _________________________________________________ 
d) mavjud gidrotexnik qurilmalar (tipi va holati)_____________________ 
__________________________________________________________________ 

---

134 
5. Umumiy xulosalar________________________________________________ 
__________________________________________________________________ 
Tuproqshunosning F.I.SH. sana yil.
Jarliklarni chimlanganlik holati bo‘yicha: chimlanmagan, kuchsiz 
chimlangan, yaxshi chimlangan kabi guruhlarga ajratiladi va jarliklar egallangan 
erning umumiy maydoni hisoblanadi. 
Tuproqlar eroziyasi kartogrammalari yakuniy rasmiylashtirishda tuproqlar 
kartasining konturlik nuqtasiga eroziyaga xavfli erlar konturlari-rangli yoki qora 
yo‘g‘on chiziqlar va rim raqamlari; eroziya tipi (suvli,shamol)-fon rangi; tuproqlar 
eroziyalanganlik darajasi ko‘rsatkichlari-fon rangining har xil to‘qlikdagisi; suv 
eroziyasining chiziqli shakllari (jarlar o‘yilgan erlar)- topografik kartada qabul 
qilingan shartli belgilar va jarliklar tekshiruv qaydnomaga muvofiq tartib raqamlari 
qo‘yib chiqiladi. 
Izohda shartli belgilar tushuntiruvidan tashqari eroziyaga qarshi tavsiya 
etilgan tadbirlar keltiriladi. Xuddi shu ma’lumotlar kengaytirilgan shaklda tuproq 
tushuntirish xatining to‘g‘ri keladigan bo‘limlarida yoki tuproq kartasining izohida
bayon etiladi. 
Tuproqlar eroziya kartogrammasi ilmiy asoslangan loyihalash va tuproqlarni 
eroziyadan muhofaza qilishchora-tadbirlari majmualarini amalga oshirish 
maqsadlariga xizmat qiladi.