O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi

Diakritik harflar- o‘z referentiga ega bo‘lmagan, ammo so‘z qismlari yoki fonemalarning o‘ziga xos belgisiga ishora qilish vazifasini o‘taydigan harflar.Rus- o‘zbek alifbosidagi ayirish (ъ) va yumshatish (ь) belgilari shu xususiyatga ega.
Adabiyotlar: 10 (93-101, 101-130-b.), 12(148-189-b.), 33( 74-82-b.)

3. 
   lotin-o„zbek yozuvining grafik tavsifi
   

1. 
   Lotin-o‘zbek yozuvining fonografemalari o‘zbek tilining segment fonemalarini ifodalaydi: a fonografemasi “a” fonemasini, b fonografemasi “b” fonemasini, v fonografemasi “v” fonemasini ifodalagani kabi.
   
2. 
   Bu yozuvda fonografemalarning quyidagi turlari mavjud: a) ifoda jihatiga ko‘ra -monograflar (i,k,l,m,n...) va poligraflar fsh, ch, ng, ts...); b) mazmun jihatiga(ifodalanuvchilariga) ko‘ra monofonemali grafemalar (o‘,q, g‘...) va polifonemali grafemalar (o,j... kabilar). Qiyos qiling: q va j. Bu ikki grafemadan birinchisi (q fonografemasi) faqat bitta fonemani - chuqur til orqa, jarangsiz, portlovchi —q” undoshini ifodalaydi, uning boshqa referenti yo‘q; ikkimchisi (j fonografemasi) esa ikki fonemani- sirg‘aluvchi "j" undoshini (jurnal, jargon so‘zlaridagi —j”ni) va qorishiq "dj" undoshini (majlis, jahon so‘zlaridagi “dj”ni) ifodalaydi, shunga ko‘ra q fonografemasi monofonemali, j fonografemasi esa polifonemali grafema sanaladi.
   
3. 
   Lotin-o‘zbek yozuvining grafik to‘qimasida sintetik va sinonim grafemalar yo‘q (bunday grafemalar rus-o‘zbek yozuvining grafik tizimida bor), shuningdek rus- o‘zbek yozuviga xos bo‘lgan yumshatish (ь) va ayirish (ъ) belgilari ham bu yozuvda ishlatilmaydi (ayirish belgisining vazifasi tutuq belgisiga yuklangan).
   
4. 
   Bu yozuvning grafik tizimida monograflar ko‘pchilikni tashkil qiladi, ularning aksariyati yozma nutq oqimida oddiy grafemalar sifatida qatnashib, harf va tovush aloqasida fonetik-grafik (fonografik) simmetriyani - "bir tovushga bir harf" munosabatini ta'minlaydi. Qiyos qiling: maktab (fonemalar - 6 ta, grafemalar - 6 ta, harflar - 6 ta), ota (fonemalar-3 ta, grafemalar-3 ta, harflar-3 ta) kabi. Fonetik-grafik simmetriya yozuv amaliyotida ijobiy hodisa sifatida baholanishi mumkin, chunki u tez va ravon o‘qish ko‘nikmasining shakllanishiga yordam beradi.
   

5.. Lotin- o‘zbek yozuvining grafik tizimida poligraflar ancha ko‘p: sh, ch, ng, ts, shch, ya, yu, yo kabilar. Alifboda ulardan uchtasi (sh, ch, ng) rasman qayd etilgan, qolganlarining yozma nutq oqimida ishlatilishi qoidalashtirilgan: konstitutsiya ( "ц" o‘rnida ts), meshchan ( "щ" o‘rnida shch), slavyan ( —я” o‘rnida ya), byuro ( "ю" o‘rnida yu), aktyor ( "ё" o‘rnida yo) kabi. Ular grafemikada, yuqorida aytib o‘tilganidek, digraflar yoki poligraflar sanaladi.Digraf yoki poligraflarning ko‘p bo‘lishi yozma matnda fonografik asimmetriyani yuzaga keltiradi. Rus-o‘zbek va lotin-o‘zbek yozuvlarida berilgan quyidagi so‘zlarning fonetik-grafik (fonografik) tarkibiga e’tibor qiling: хушчацчац (fonemalar - 9 ta, grafemalar - 9 ta, harflar - 9 ta) - xushchaqchaq (fonemalar - 9 ta, grafemalar - 9 ta, harflar - 12 ta), шошилинч (fonemalar - 8 ta, grafemalar - 8 ta, harflar - 8 ta) - shoshilinch (fonemalar - 8 ta, grafemalar - 8ta, harflar - 11 ta), мешчан (fonemalar - 5 ta, grafemalar - 5 ta, harflar - 6 ta) - meshchan (fonemalar - 5 ta, grafemalar - 5 ta, harflar 8 ta: ruscha "щ" fonemasi lotin -o‘zbek yozuvida 4 ta harf qo‘shilmasi shaklida ifodalangan). Bu tahlildan ko‘rinib turibdiki, yozma nutq oqimida yuz berishi mumkin bo‘lgan fonetik- grafik asimmetriya hodisasi rus-o‘zbek yozuvida kam uchraydi, lotin-o‘zbek yozuvida esa u ancha ko‘p tarqalgan.Ayniqsa, "sh", "ch" fonemalarining qo‘llanish chastotasi behad faol ekanligini hisobga olsak, lotin-o‘zbek yozuvidagi fonografik asimmetriyaning keng tarqalishiga sabab bo‘lgan va bo‘layotgan omillarni bilib olish qiyin emas. Bunday asimmetriya esa, o‘z navbatida, tez va ravon o‘qish ko‘nikmalarining shakllantirilishiga xalaqit bermoqda. Demak, uni (asimmetriyani) yozuv amaliyotining pedagogik-psixologik aspekti uchun ijobiy hodisa deb baholab bo‘lmaydi.

6. 
   Rus - o‘zbek yozuvining grafik tizimida rus tili orqali o‘zlashtirilgan so‘zlar tarkibidagi qattiq va yumshoq undoshlarni farqlash sistemasi bor, bu sistema yozma nutq oqimida qattiq undoshni ifodalovchi harflardan so‘ng a, o, у harflarining, yumshoq undoshlarni ifodalovchi harflardan so‘ng esa и, e, ё, ю, я harflarining va yumshatish (ь) belgisining qo‘llanishiga asoslanadi. Lotin- o‘zbek yozuvining grafik tizimida esa bunday sistema yo‘q, bunga o‘zbek tili konsonantizmida qattiqlik- yumshoqlik farqlanish belgisiga asoslangan oppozitsiyalarning (zidlanishlarning) yo‘qligi asos qilib olingan. Qiyos qiling: укол ва пароль (rus-o‘zbek yozuvida) - ukol va parol (lotin-o‘zbek yozuvida), плуг ва плюс (rus- o‘zbek yozuvida) - plug va plus (lotin-o‘zbek yozuvida), кислота ва слёт (rus-o‘zbek yozuvida), kislota va slot (lotin-o‘zbek yozuvida) kabi. Lotin-o‘zbek yozuvining bu xususiyati o‘zbek yozuvining milliy pozitsiyalarini mustahkamlash uchun xizmat qiladi, ammo uning ayrim ruscha-baynalmilal o‘zlashmalarning fonetik-orfoepik xususiyatlarini yozuvda to‘g‘ri ifodalash imkoniyatlarini cheklab qo‘yayotganligi ham shubhasiz. Qiyos qiling: мотор ва актёр (rus-o‘zbek yozuvida) - motor va aktor (lotin-o‘zbek yozuvida), парад ва наряд (rus-o‘zbek yozuvida) - parad va narad (lotin- o‘zbek yozuvida), футбол ва бюро (rus-o‘zbek yozuvida) - futbol va buro (lotin-o‘zbek yozuvida) kabi. Bu tipdagi o‘zlashma so‘zlarni ruscha me’yor asosida talaffuz qilish ko‘pchilik o‘zbeklarda nutqiy ko‘nikma holiga kelib qolganligini hisobga olsak, ularni yozuvda ham aks ettirish zarurati borligi ma’lum bo‘ladi. Shuning uchun prof. Sh. U. Rahmatullayev " O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari"ga quyidagi ilovani kiritadi: "... so‘zning talaffuzi keskin o‘zgarib ketmasligi uchun ba’zan yo, yu, ya harflari yoziladi: боксёр - boksyor, бюро - byuro, славян - slavyan kabi”. Bu ilova yuqoridagi muammoni bir qadar hal qiladi, ammo u yo, yu, ya harflarining birikmali qo‘llanishini aniq chegaralab bera olmaydi: yozuv amaliyotida sentabr va sentyabr, oktabr va oktyabr kabi so‘zlarning ikki xil yozila boshlanganligi ham shundan bo‘lsa kerak.Qolaversa, boksyor, byuro, slavyan, aktyor so‘zlarining yozma shakllarida harflar miqdori fonemalar miqdoridan ortmoqda, demak, yozuvda fonetik-grafik asimmetriya yuz bermoqda, bu holni ham, yuqorida aytib o‘tilganidek, ijobiy hodisa sifatida baholab bo‘lmaydi.
   
7. 
   Lotin-o‘zbek yozuvida tutuq belgisining ( ’ ) va o„, g„ kabi bosma harflarda qo‘llanadigan diakritik belgilarning mavjudligi so‘zlarning yozuvdagi optik-grafik tasvirini bir qadar dag‘allashtirayotganligi ham shubhasiz. Qiyos qiling: Fyp (rus- o‘zbek yozuvida) - g„ o„ r (lotin-o‘zbek yozuvida), Fy3a (rus-o‘zbek yozuvida) - g„o„za (lotin-o‘zbek yozuvida), 6yFMa (rus-o‘zbek yozuvida) - bo„g„ma (lotin- o‘zbek yozuvida) kabi.
   

Yuqoridagi tahlildan shunday xulosa kelib chiqadi: lotin-o‘zbek yozuvining grafik tizimini shakllantirishda asosiy e‘tibor uning milliylik pozitsiyalarini mustahkamlashga, yozuv texnikasidan, ayniqsa komputer imkoniyatlaridan unumli foydalanishga qaratilgan, ammo yozuvning pedagogik-psixologik va estetik jihatlariga oid ayrim talablar bu jarayonda e‘tibordan chetda qoldirilgan.
Tekshirish savollari

1. 
   Yozuvning fonografik va ideografik (semasiografik) tiplari qandy farqlanadi?
   
2. 
   Lotin-o‘zbek yozuvining grafik tizimida monograflar bormi? Poligraflar-chi?
   
3. 
   Lotin-o‘zbek yozuvidagi monofonemali va polifonemali grafemalardan qaysilarini bilasiz?
   
4. 
   Lotin-o‘zbek yozuvining grafik to‘qimasida sintetik va sinonim grafemalar bormi?
   
5. 
   Lotin-o‘zbek yozuvidagi fonografik simmetriya va asimmetriya hodisalarini qanday tushunasiz?
   
6. 
   Rus tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlarning fonetik-fonologik tarkibi va orfoepik xususiyatlarini o‘zbek yozuvida ifodalashning qanday muammolari bor?
   
7. 
   Lotin-o‘zbek yozuvining estetik jihatlari haqida qanday fikrdasiz?
   
8. 
   Lotin-o‘zbek yozuvining shakllantirilishida uning pedagogik-psixologik aspektlari yetarli darajada hisobga olinganmi?
   

Tayanch tushunchalar