O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi

2.O„zbek lug„atchiligi tarixining chig„atoy (eski o„zbek tili) davri. O‘zbek lug‘atchiligi tarixida chig‘atoy tili deb nomlangan eski o‘zbek adabiy tili davri (XIV­XIX asrlar) alohida o‘rin tutadi.
XV-XVI asrlardan boshlab Alisher Navoiy ijodiga qiziqishning ortib borishi qator lug‘atlarning yaratilishiga olib keladi. Quyida shulardan ayrimlari haqida qisqacha ma‘lumot beriladi:
«Badoeul lug„at». Bu lug‘at XV asrning oxiri va XVI asrning boshlarida Sulton Husaynning topshirig‘iga binoan Hirotlik Tole Hiraviy tomonidan tuzilgan. U «O‘zbekcha-forscha lug‘at» harakterida bo‘lib, mingga yaqin so‘z va iborani o‘z ichiga oladi. Lug‘atda ta’kidlanishicha, unda Alisher Navoiy she’riyati tilini izohlash maqsad qilingan.
Lug‘at qo‘lyozmasi Sankt-Peterburgdagi M.Y.Saltikov-Shchedrin nomli kutubxonada saqlanmoqda. U 1961-yilda prof.A.K.Borovkov tomonidan maxsus sharhlar bilan rus tilida nashr qilingan. ¹²⁷
Abushqa (XVI asr) - chig‘atoycha-turkcha izohli lug‘at. Muallifi noma’lum. A b u s h q a so‘ziga izoh bilan boshlanganligi uchun, lug‘at shu so‘z bilan nomlana boshlangan. Bu so‘z eski o‘zbek tilida —keksa”, —qari”, —nuroniy chol” ma’nolariga ega bo‘lgan. Lug‘at Alisher Navoiy asarlari leksikasini izohlashga asoslangan, ammo unda Navoiy zamondoshlari asarlaridan ham misollar keltirilgan.
Abushqa 1862-yilda venger sharqshunosi G.Vamberi tomonidan venger tilida, keyin esa rus sharqshunosi V.V.Velyaminov-Zernov tomonidan 1868-yilda nashr ettirilgan.
«Lug„ati turki»-chig‘atoycha-forscha lug‘at. (Tuzuvchi -Fazlullaxon). Bu lug‘at XVII asrning ikkinchi yarmida tuzilgan bo‘lib, 1825-yilda Kalkuttada nashr etilgan.Unda eski o‘zbek tilining lug‘ati va grammatikasiga oid ma’lumotlar bor. ¹²⁸
«Kelurnoma»-chig‘atoycha-forscha lug‘at. (Tuzuvchi-Muhammad Yoqub Chingiy). U XVII asrning oxirida yozilgan. Lug‘at 15 bobdan iborat, shundan 14 bobida o‘zbek tili fe’llari alifbo tartibida berilgan; 15-bobi 9 qismdan tarkib topgan, har bir qism alohida mavzuga bag‘ishlangan: 1-qismda kosmografiyaga oid so‘z va atamalar, 2-qismda geografiyaga oid so‘zlar, 3-qismda hayvon nomlari, 4-qismda ovchi qushlar va uy parrandalari nomlari, 5-qismda insonning ichki va tashqi a‘zolari nomlari, 6-qismda ota-ona, qarindosh nomlari, 7-qismda harbiy terminlar, 8-qismda sonlar, 9-qismda esa grammatik shakllar berilgan.
Lug‘atning qo‘lyozma nusxalaridan biri O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida, ikkinchisi London muzeyida saqlanadi.¹²⁹
«Sanglah»-Mahdixon Muhammad Nizomiddin Muhammad Hodiy al-Husayniy- ning chig‘atoycha-forscha lug‘ati. U 1760-yilda yozib tugatilgan. Uning "Xulosai Abbosiy"deb nomlangan qisqartirilgan varianti ham bor. Lug‘at 6 ta mabna (bob)dan tarkib topgan. Ularda fe’llar, fe’l qo‘shimchalari, unlilar uyg‘unlashuvi, kishilik va ko’rsatish olmoshlari, kelishik qo’shimchalari, so‘roq olmoshlari, sifatlarning qiyosiy darajalari, so‘z yasalish modellari, qo‘shma fe’llar, frazeologizmlar, fonetikaga oid kuzatuvlar, imlo, turkiy va fors tillari o‘rtasidagi aloqalar haqida ma’lumot beriladi.
Lug‘atning materiali Alisher Navoiyning 12 ta she’riy va 9 ta nasriy asarlari tiliga asoslangan, ammo unda Bobur, Fuzuliy, Husayin Mirza, Lutfiy, Sa’didin Safoyi, Rumiy, Ali Usmon asarlari tilidan foydalanilgan o’rinlar ham bor. Asarda muallif yoshligidan Alisher Navoiy she’rlarini o‘qishga juda qiziqqanligini, shu bois buyuk so‘z sultoni Alisher Navoiy asarlari tilini tushunib olishga yordam beradigan kitob yozishni maqsad qilganini aytadi.
"Sanglah"ning bir necha qo‘lyozmalari bizgacha yetib kelgan, ular Londondagi Britaniya muzeyida, Stanbuldagi Sulaymoniya kutubxonasida va Kalkuttadagi kutubxonada saqlanadi. ¹³⁰