O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 8.4-rasm .
|
8.3-rasm. Qazib olinadigan yonilg‘i komponentlari, benzol, nitropirin 1, tamaki
tutashidan hosil bo‘ladigan akrolein mahsulotlari, N nitrozamilari NNN va NNK lar kabi mashhur inson kanserogenlari ta’sirida paydo bo‘lgan DNK adduktlari vakillari. 1980-yillarda fan imkoniyatlari sezilarli darajada kengaydi va ilmiy izlanuvchilar DNK ning kalta kesimlarini sintez qilish imkoniyatini oshirib borishdi; bu kalta kesimlar oligodioksinukleotidlar deb nomlanadi va ular genetik zanjir ichidagi aniq nuqtalarda spesifik DNK adduktlarini saqlaydi. Dioksinukleotidlar qatorida adduktlar o‘rnini to‘g‘ri aniqlash uchun bu yonda- shuv ustida ishlashga ilg‘or sintetik organik kimyo fani bilimlari zarur bo‘ladi. 195 8.4-rasm. DNK ning guanin asosi turli endogen va ekzogen genotoksikantlari orqali biriktirilgan nukleofil maydonini o‘z ichiga oladi. (HKAlar = IQ, PhIP kabi oziq-ovqat sifatida olingan geterosiklik aminlar; 4-ABP = 4-aminibifenil) Proteinlarga beixtiyor shikast yetishining oldini olishga qo‘shimcha tarzda bunday reagentlarni bemalol o‘rganish imkoniyati kimyoviy mutagenezni o‘rganishning an’anaviy yondashuvlaridagi avvalgi cheklovlarni olib tashladi: barcha elektrofil kimyoviy moddalar (masalan, reaktiv metabolitlar) ko‘plab DNK adduktlarini hosil qiladi va bu individual xarakterdagi adduktlarning mutagen xususiyatlarini to‘g‘ri tushuntirib berishni yana qiyinlashtiradi. Birinchidan, genetik zanjirning ma’lum qismlarida adduktlari mavjud bo‘lgan sintetik DNK ning bo‘lak qismchalarini bemalol o‘rganish imkoniyati, qo‘sh spiral o‘zgarishlarga moslashishi kerak bo‘lgan vaqtda namoyon bo‘ladigan 196 struktura buzilishlarini diqqat bilan o‘rganishga imkon berdi. DNK ning shikast- lanishini kimyoviy o‘rganish ustidagi bu kabi ishlar odatda murakkab analitik yondashuvlarni, misol uchun, ikki o‘lchamli atom magnit rezonans spektro- skopiyasini (2D-NMR) o‘z ichiga qamrab oladi. 3) DNK adduktlar va mutatsiyalar. Aksariyat DNK adduktlari DNK polimerazalari ta’sir qilmasidan oldin biologik jihatdan inert holatda bo‘lib, genomda qator nosozliklarni keltirib chiqaradi. Addukt keltirib chiqargan mutatsiyaning o‘sma hosil bo‘lishidagi roli DNK adduktlarining darajalari hamda kanserogen modda bilan zaharlangan hayvonlardagi nishon to‘qimalarda mutatsiyalarning uchrashi o‘rtasidagi bog‘liqlikda ko‘rinadi (quyiga qarang). So‘nggi bir-necha o‘n yillik ichida spetsifik DNK adduktlarining mutagen xususiyatlariga oid bilimlar katta sur’atda kengaydi. Bunga asosan biologik ilmiy tajribalarda spetsifik DNK adduktlardan foydalanish hisobiga erishildi. Yuqorida aytib o‘tilgan 2D-NMR dan foydalanib olib boriladigan fizik izlanishlarga qo‘- shimcha tarzda, bu reagentlar, adduktlarning tozalangan DNK polimerazalari bilan, shuningdek, shikastlanmagan hujayralar bilan sodda, hujayradan tashqari eksperi- mental tizimdagi o‘zaro ta’sirlashuvini aniqlashga imkon yaratdi (8.7-rasm). Sutemizuvchilarning hujayralari o‘zida ko‘p sonli polimerazalar tutgani bois (masalan, α, β, κ, μ ), organizmdan tashqaridagi sun’iy muhitda ilmiy izlanishlar ayni DNK adduktini qaysi DNK proteinlari ta’sirlantirishini aniqlashga qaratilgan deyish mumkin (8.5-a rasm). Misol uchun, addukt qism qarshisiga DNK asosla- ridan har birini muayyan polimeraza qanday tartibda joylashtirishini ko‘rish mumkin – buning uchun o‘rganilayotgan adduktni “mutatsiya spektri” ga to‘g‘rilash zarur (8.5-a rasm). Muqobil ravishda, asoslar birikishi buzilishi kinetikasi, shunigdek, addukt yonidan cho‘zilib o‘tgan DNK praymerlari tayyorligi turli polimerazalar yorda-mida tekshirib ko‘rilishi mumkin. Asoslarning noto‘g‘ri birikishini (misinsertion) aniqlashga qo‘shimcha sifatida bu tajribalar adduktlar DNK matritsasida polimerazalar ta’siri vaqtida xatolikka sabab bo‘ladimi, asoslar qatorida xatoliklarni (masalan, hisoblash ramkasi siljishi mutatsiyasi) keltirib chiqaradimi, degan masalalarni ochib beradi. |
