O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus

Mаvzugа оid tаyanch tushunchаlаr vа ibоrаlаr: fiziоlоgiya, solishtinna fiziologiya, 
evolutsion fiziologiya, ekologik fiziologiya, me’yoriy fizioiogiya, patologik fiziologiya ekstirpatsiya, 
denervatsiya, kaleterizatsiya. 
Mаvzugа оid muаmmоlаr: 
1. Оdаm va hayvonlar fiziologiyasi fаni muammolarini kelajakda yana qаndаy usullаr bilаn 
o‘rgаnish mumkin? 
2. Fiziologik jarayonlarni evolyusion nuqtai nazardan o‘rganish? 
1- sаvоl bo’yichа dаrs mаqsаdi: Оdаm va hayvonlar fiziologiyasi fаnining prеdmеti vа 
vаzifаlаri hаqidа mа‘lumоtlаr bеrish. 
Idеntiv o’quv mаqsаdlаri.  
1.1. Оdаm va hayvonlar fiziologiyasi fаnining prеdmеtini аytib bеrа оlаdi.
1.2. Оdаm va hayvonlar fiziologiyasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasini tushuntirib bera oladi.
Birinchi sаvоl bаyоni. 
Fiziologiya (yunon. fizis-tabiat, logos-ta‟limot, fan) tirik organizmning funksiyalarini, unda 
sodir bo‟ladigan jarayonlarni o‟rganadi. Bu fan hujayra, to‟qima, a‟zo va tuzimalarning hayotiy 
faoliyatini yaxlit organizmga xos bo‟lgan barcha murakkab va muhim jarayonlarning asosiy 
mexanizmlarini, ularning funksional aloqadorligini, ichki va tashqi muhit sharoitiga bog‟langan 
holda o‟rganadi. 
Organizmni ta‟minlaydigan moddalar almashinuvi, ovqatlanish, nafas olish, qon aylantsh, 
ayiruv, ichki sekreisiya bezlari, asab tizimi faoliyati va boshqa vazifalar fiziolgiyaning asosiy 
o‟rganish maqsadidir. Fiziologiya organizmda sodir bo‟ladigan funksiyalanii, ularning hamma 
xususiyatlarini, ko‟rinishlarini o‟zaro munosabatlarini orgsnizmning turli funksional holatiarida va 
tashqi muhitning turli sharoitida aniqlashga intiladi. Fiziologiya funksiyalarining larixiy 
(filogenetik) va individual (ontogenetik) rivojlanishini. ularning doimo o‟zgaruvchi tashqi muhit 
sharoitiga moslashishini o‟rganadi. Shunday qilib, fiziologiya organizm funksiyasini (lohncha 
«funksio»- ijro qilish, faoliyat ko‟rsatish) har bir hujayra, to‟qima, a‟zo, tizilmaning bir butun 
organizmdagi bajaradigan vazifasi va faoliyatini o‟rganadi. 
Odam fiziologiyasi - tibbiyot nazariyasining poydevori hisoblanaidi, uning rivojlanishi 
pedagogika va psixologiya uchun juda katta ahamiyatga ega. Qdamda uchrab turadigan ko‟pgina 
kasalliklarni oldini olishda, me‟yorida o‟sish va rivojlanishini ta‟minlashda, mrli muhit sharoitlariga 
moslanishda, atrof-muhit tozaligini saqlab turishtia, mehnal va sport mashqlarini ko‟ngildagidek 
maqsadga muvofiq holda tashkil qilishda, kishi umrini uzaytirish muammolarini yechishda 
fiziologiya yutuqlariga tayaniladi. 
Odam fiziologiyasi bioiogik fanlar orasida eng sertsrmoq fan hisobtanadi. Bu tarmoqlardan 
solishtinna fiziologiya, evolutsion fiziologiya, ekologik fiziologiya, me‟yoriy fizioiogiya, patologik 
fiziologiya va boshqalami qayd qilib o‟tish mumkin. Biroq, fiziologiya o‟z tekshirishlarida boshqa 
tabiiy faclar bilan yaqin aloqada bolib, o‟z navbatida turli faniarning rivojlanishiga poydevor bo‟lib 
xizmat qiladi. Masalan, odam fiziologiyasi fizika bilan kimyo qonunlariga tayanadi va ularning 
lekshirish usullaridaji keng foydatanadi. Har bir bayotiy hodisalarni tekshirishning fizik va 
kimyoviy yo‟nalishlari biofizika va biokimyo degan mustaqil fanlarning paydo bo‟lishiga asos 

---

16 
bo‟ldi. 
Fiziotogiya morfologik fanlar anatomiya, gislologiya va sitologiya biiait yaqin aloqada 
bo‟lib, rivojtanib kelmoqda, ehunki morfologik va hodisalar bir-biri bilan chambarehas bog‟langan, 
Organizm va uning a‟zolarining shakli, tuzilmasi va funksiyalarini bilmay turib yaxlit organizmning 
faoliyatini o‟rganib bo‟lmaydi. 
Fiziologiya bilan tibbiyotni bir-biridan ajratib bo‟lmaydi. Fiziologiya tibbiyotga nazariy 
oziqa beradi va uni poydevori bo‟lib xizmat qiladi, Tibbiyotda fiziologiyaning qonuniyatlari, uning 
nazariy va amaliy ulkan yutuqlari muntazam ravishda keng tadbiq etiladi. Tibbiyot esa o‟z 
navbatida ftziologiya uchun g‟oyat ko‟p qimmatli ma‟lumot beradi. "Patologik hodisalar dunyosi 
fiziologik hodisalarning har xil favqttlodda, ya‟ni hayot mo‟tadil o‟tayotganda ro‟y berataydigan 
kombinatsiyalarining cheksiz qatoridir. Bular tabiatda va hayotda bo‟ladigan fiziologik 
tajribaiarning go‟yo bir qatori ekanligi shubhasiz, bular ko‟pincha hodisalarning shunday 
kombinalsiyalariki, zamonaviy fiziologlarning hali xayoliga ham kelmaydi va ba‟zan ularni 
fiziologiyaning hozirgi texnikaviy vositalari bilan ataylab gavdalantirib bo‟lmaydi. Shu tufayli 
fiziologiyaning alohida bo‟limi sifatida klinik fiziologiya shakliangan. 
Fiziologiya pedagogika va psixologiya fanlar bilan ham bog‟liq. Oliy asab faoliyati haqidagi 
ta‟limot zamonaviy psixologiya va pedagogikaning asosidir. Fiziologiyaning pedagogika uchud 
amaliy ahamiyati shundan iboratki, bolaning mehnati va (unnush sharoitini to‟g‟ri tashkil etish, 
to‟g‟ri tarbiya tadbirlarini o‟kazish uchun pedagog va psixolog bola organizmida ro‟y beradtgan 
fiziologik jarayonlarning yoshga aloqador xususiyatlarini bilishi kerak. Bu soha uchun ma‟lumotlar 
beradigan fan yosh flziologiyasidir.