O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta`lim

z
atom atom orbitallari yadrolaaro o„qda joylashgan bog„lovchi va 
ajratuvchi orbitalni hosil qiladi. p
x
va p
y
atom orbitillari elektron zichligi 
yadrolararo o„qdan tashqarida joylashgan molekulyar orbitallarni hosil qiladi. 
2.3. Kimyoviy bog„ning xossalari. 
Kimyoviy bog„lar quyidagi xossalarga ega. 
1. Bog‘lanish energiyasi. Kimyoviy bog„ hosil bolishida energiya ajralib 
chiqadi. Bog„ni uzish uchun energiya sarflanadi. 1 mol modda tarkibidagi 
bog„larni uzish uchun sarflanadigan energiyaga bog‘lanish energiyasi deyiladi. 
Kovalent bog„ning energiyasi 200–400 kJ/mol atrofida bo„ladi. 
Vodorod bog„ning energiyasi 30–35 kJ/mol atrofida bo„ladi. 

bog„da elektron bulutlarining qoplanish sohasi 

bog„iga nisbatan 
ko„proq, shuning uchun 

bog„ning energiyaasi 

bog„ga nisbatan ko„proq 
bo„ladi. 
2. Bog‘ning uzunligi – bog„langan atomlarning yadrolari orasidagi masofa. 
Atomlarning radiusi ortganda bog„ning uzunligi ham ortadi. Masalan, HF, HCl, 
HBr, HI qatorida bog„ uzunligi ortib boradi. Vodorod atomining kovalent radiusi 
0,03 nm, brom atomining kovalent radiusi 0,14 nm bo„lsa, vodorod bromid 
8
David W. Ball. Physical Chemistry. Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, 2011. P. 412. 

---

37 
molekulasida bog„ uzunligi 0,17 nm bo„ladi. Bog„ning uzunligi ortganda 
energiyasi, ya`ni mustahkamligi kamayadi. Masalan, vodorod galogenidlar 
molekulasida davriy jadval bo„yicha tepadan pastga qarab vodorod va galogen 
bog„ining uzunligi ortib boradi, shu yo„nalishda bog„lanish energiyasi kamayib 
boradi.
3. Bog‘ning karraligi – 2 atom orasidagi bog„lar soni karralilik deyiladi: 
a) yakka bog„ ; b) qo„sh bog„ ; c) uch bog„ bo„lishi mumkin. 
Karralilik ortganda bog„ uzunligi kamayadi, energiyasi ortadi. 
4. Bog‘ning qutbliligi bog„langan atomlarning nisbiy elektromanfiyliklari 
farqiga (
m
Q

) qarab belgilanadi. NEM qancha ko„p farq qilsa, kimyoviy bog„lar 
shuncha ko„p qutblangan bo„ladi. Masalan quyidagi moddalar qatorida bog„ning 
qutbliligi ortib boradi. 
0
)
(
2


H
Q
m
; 
4
,
0
)
(
4


CH
Q
m
; 
9
,
0
)
(
3


NH
Q
m
; 
4
,
1
)
(
2


O
H
Q
m
; 
2
)
(


HF
Q
m
. 
Qutblilikni ion bog„li moddalar uchun ham qo„llash mumkin, bunda 
ionlanish darajasi haqida gap ketadi. Bu holat ham nisbiy elektromanfiylik farqiga 
qarab aniqlanadi. Masalan, KCl moddasida ionlanish darajasi NaCl moddasiga 
nisbatan yuqoriroq.
Qutblilikning miqdoriy o„lchami dipol momentidir. Dipol deb ikki qarama-
qarshi zaryadli atomlar bog„lanmasiga aytiladi. Dipol momenti atomlardagi zaryad 
miqdorini bog„ uzunligiga ko„paytmasiga teng: 
bu yerda,
– dipol momenti, (Db) q – atomning zaryadi (Kl), l – bog„ uzunligi 
(m). 
5. Bog‘ning qutblanishi. Molekula tashqi elektromagnit maydoniga 
joylashtirilganda, shu maydon ta`sirida molekula, atom, elektronlarda sodir 
bo„ladigan o„zgarishlar qutblanish deyiladi. Qutbsiz modda elektromagnit 
maydoniga kiritilganda qutblanadi, qutbli moddaning esa qutbligi ortadi. 
Qutblanish uch xil bo„ladi: elektron qutblanish (P