O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta`lim

refraksiya deyiladi. 
Statik maydon dielektrik konstantasi bilan xarakterlansa, nur to„lqinining 
maydoni sindirish ko„rsatgich (n) bilan xarakterlanadi. (2.8) tenglamadagi 

ning 
o„rniga 

= n
2
sindirish ko„rsatgichining qiymati qo„yilsa, yuqori chastotali 
o„zgaruvchan maydon uchun Lorens-Lorens tenglamasini olish mumkin: 
Molekular refraksiya ham sindirish ko„rsatkichi singari yorug„likning to„lqin 
uzunligiga bog„liq. Bu tenglama tajriba ma‟lumotlarga ko„ra berilgan suyuqlikni 
tuzilishini tekshirishda foydalaniladi. Refraksiya addetiv xossadir, molekulaning 
refraksiyasi shu molekulani tashkil qilgan atomlar va tuzilishi tarkibiy qismlari 
(bog„, halqalar) refraksiyasining yig„indisiga teng bo„ladi: 
Tajribadan olingan qiymatni ma‟lumotnomadan olingan atom, bog„lar va sikllar 
refraksiyalarining yig„indisi bilan taqqoslanadi. 
Paraxor yordamida ham modda molekulasining tuzilishini tekshiriladi. 
Uning uchun suyuqlikning sirt taranagligini aniqlanadi, chunki suyuqlikning sirt 
tarangligi sirt qismidagi molekulalarga suyuq va gaz fazalar tomon yo„nalgan ta`sir 
kuchlarni bir xil qiymatli bo„lmaganligiga asoslagan. 
Termodinamika nuqtai nazaridan sirt tarangligi bu suyuqlik sirtini 
kengaytirish uchun ya`ni uning sirt tarangligini yengish uchun ma`lum ish bajarish 
shart. Sirtni 1 sm
2
kengaytirish uchun zarur bo„lgan ish sirt tarnglik koeffisienti 

---

41 
deyiladi. Sirt tangligining o„lchami J/m
2
, erg/sm
2
. A.I.Bachinskiy tomonidan sirt 
taranglik va o„zaro muvozanatda turgan suyuqlik va bug„ning zichligi orasidagi 
bog„lanish topilgan: 
bu yerda 
– sirt tarangligi, – moddaning tabiatiga bog„liq bo„lgan 
proporsianallik 
koeffisenti 
– sirt taranglik o„lchashdagi 
temperaturada suyuqlik va bug„ning zichligi. 
Kritik temperaturadan uzoq bo„lgan xollarda suyuqlikning zichligi to„yingan 
bug„ning zichligidan ancha yuqori bo„lib yuqoridagi tenglamani soddalashtirib 
quyidagicha yozish mumkin: 
Bu tenglamani o„zgartirib yozishimiz mumkin: 
[ ]
[ ] – temperaturaga bog„liq emas. Bu kattalik paraxor deb nomlanadi. 
Paraxor konstitutiv addetiv xossaga ega ya`ni: 
[ ]
Agar hisoblangan va tajribaviy olingan qiymatlar orasidagi farq 2% dan 
oshmasa, o„lchovlar qoniqarli o„tkazilgan deb hisoblanadi. 
2.5. Spektroskopiya usullari. 
Spektroskopiya usullarining asosida moddaning elektromagnit nurlar bilan 
ta‟sirlashganda nurning yutilishi yotadi. Ta‟sirlashuv γ-nurlardan boshlab 
radioto„lqilargacha bo„lgan elektromagnit to„lqinlarining juda keng intervalida 
sodir bo„ladi. Elektromagnit nur ta‟sir etganda molekulaning energiyasi Bor 
tenglamasi bo„yicha o„zgaradi: 
by yerda 
– asosiy holat energiyasi, 
– qo„zg„algan holatdagi energiya, 
– 
sistema energiyasining o„zgarishi. 
Elektromagnit nurlanish to„lqin va energetik kattaliklar bilan tavsiflanadi. 
To„lqin parametrlari sifatida to„lqin uzunligi va tebranishlar chastotasidan 
foydalaniladi. Energetik parametr asosiy holatdan qo„zg„algan holatga o„tganda 
energiya o„zgarishini ifodalaydi hamda elektron-volt (eV) va J/mol bilan 
ifodalanadi. Bu parametrlar o„rtasida quyidagi bog„liqlik mavjud: 

---

42 
[ ]
[
]
[ ] 
[ ]
[ ] [
] 
2.2 jadvalda elektromagnit tebranishlarining to„liq spektri keltirilgan. 
2.2 jadval. Elektromagnit nurlarning tavsifi 
Nurlanish 
To„lqin 
uzunligi, m 
Nur 
kvantining 
energiyasi, 
eV 
Moddadagi o„zgarishlar xarakteri 
va usulning nomi 
–Nurlar
Atom yadrosining energetik holati 
Rentgen 
nurlari
Ichki pog„onadagi elektronlarning 
energetik holati 
Ultrabinafsha 
va ko„rina-
digan nurlar 
Tashqi pog„onadagi 
elektronlarning energetik holati 
(elektron yutilish spektrlari) 
Infraqizil 
nurlar 
Atomlar tebranishlarining 
energetik holati (tebranma 
spektroskopiya) 
Mikroto„l-
qinli va 
radioto„lqinli 
nurlar 
Molekulalar aylanishining 
energetik holati, elektronlar va 
yadrolar spinlarining holati (EPR 
va YAMR spektroskopiya) 
Elektromagnit spektrning sohasiga ko„ra turli eksperimental usullar va 
qurilmalardan foydalaniladi. Yutilish spektrlarini hosil qilishuchun: nuralanish 
manbasi, o„rganilayotgan modda solingan kyuveta, momnoxromatik (ma‟lum 
to„lqin uzunlikdagi) nur hosil qiluvchi prizma yoki difraksion panjarali qurilma, 
nurlanish intensivligini (tushayotgan va o„tgan nurlarni) o„lchab qabul qiluvchi 
qurilma, qayt etuvchi (spektrograf) qurilma kerak bo„ladi. 
Zamonaviy spektrofotometrlar, masalan “Spektrofotometr EMC-3”, “2000 
FT–IR Parken–Elmer”, IK-Fure spektrometr “Nicolet iN 10 MX” kompyuterga 
ulangan bo„lib, yutilish spektrlarini elektron tarzda hosil qiladi. Bu spektrlarni 
hohlagan formatda va ko„rinishda chiqarish mumkin. Spektlar elektrmagnit 
nurlarnig to„lqin uzunligi yoki tebranishlar chastotasi bilan yutilish intensivligining 

---

43 
bog„liqlik grafigi tarzida qayd etiladi. Yutilish spektrlarida maksimal yutilish 
chizig„i qaysi to„lqin uzunligiga mos kelishiga e‟tibor qaratish kerak. Molekula 
tarkibidagi atomlar va kimyoviy bog„lar faqat o„ziga tegishli bo„lgan to„lqin 
uzunligida yutilish maksimumlarini hosil qiladi. SHu asosida modda tarkibida 
qanday atomlar va bog„lar borligi to„g„risida xulosa qilinadi.  
Elektron yutilish spektrlari. Elektron spektrlar elektromagnit nurlarining 
ultrabinafsha (UB) va ko‘rinadigan sohasiga tegishlidir. Odatda to„lqin uzunliklari 
200-1000 nm (6,2-1,24 eV) intervalda ishlaydi. 200-400 nm UB spektrlari, 400-
800 nm ko„rinadigan nur spektrlari. 2.9 rasmda elektron yutilish srektrining 
namunasi berilgan. 
To„lqin uzunligi / optik 
zichlik 
233.0
/
4,5413 
262.0
/4,2009 
263.0
/4,5940 
292.0
/4,0589 
293.0
/4,1664 
600.0
/0,4587 
908.0
/0,3017 
975.0
/0,4559 
Izoh:
- cho„qqining maksimumi,
- cho„qqining minumimi. 
2.9 rasm. Kollagen eritmasining UB-spektri 
Ultrabinafsha va ko„rinadigan spektrlardagi yutilishlar optik zichlik, ya‟ni 
tushayotgan nur intensivligini moddadan o„tgan nur intensivligiga nisbatini 
logarifmi tarzida qayd etiladi. Bu yutilishlar moddadagi elektronlar sistemasining 
qo„zg„alishi bilan bog„liqdir. Qat‟iy energiyaga va to„lqin uzunligiga ega bo„lgan 
nur kvantini yutgandan so„ng elektroning bir energetik pog„ogadan ikkinchi 
energetik pog„onaga o„tishi natijasida zarracha qo„zg„algan holatga o„tadi.
Katta intervaldagi elektromagnit to„lqinlarni yutganda na faqat elektronlar, 
balki atom va molekulalar ham tebranadi, aylanadi. Elektron energiyasini 
o„zgartirish uchun katta kvant energiyasi kerak bo„ladi (1-7 eV), tebranma 
energiyani o„zgarishi uchun kamroq (0,05-0,5 eV) kvant energiyasi etarli bo„ladi. 
Elektronning har bir energetik holatiga bir qator tebranma pog„onalar mos keladi. 

---

44 
Yorug„lik energiyasini yutgan molekula turli xil tebranma va aylanma qo„zg„alish 
darajalariga o„tadi, natijada yutilish chizig„i yoyilib ketadi.
Molekula tarkibida 
bog„lari saqlagan xromofor guruhlar ko„p bo„lsa, 
spektning ko„rinadigan nur to„lqin uzunliklarida yutilish sohalari namoyon bo„ladi. 
Infraqizil (IQ) spektroskopiya. IQ spektroskopik tadqiqotlar to„lqin uzunligi 
2,5-25 mkm, tebranishlar chastotasi 4000-400 sm
-1
va kvant energiyasi 0,5-0,05 eV 
sohalarda bajariladi. Bu sahadagi yutilishlar kimyoviy bog„lardagi atomlarning 
tebranishlari o„zgarishi bilan bog„liq. Tebranishlar ikki xil bo„lishi mumkin: valent 
va deformatsion. Valent tebranishlar bog„ o„qi bo„ylab bog„ning uzunligini 
o„zrashi bilan sodir bo„lsa, deformatsion tebranishlar bog„ o„qiga perpendikulyar 
yo„nalishda valent burchaklarining o„zgarishi bilan sodir bo„ladi. O„z navbatida bu 
tebranishlarning yana simmetrik, assimmetrik, qaychisimon, mayatniksimon bir 
necha turlalari bor. 2.10 rasmda modda IQ spektrining namunasi keltirilgan. 
2.10 rasm. Metilmetakrilatning IQ spektri. 
2.10 rasmdagi spektrda ko„plab keskin yutilish chiziqlarinig ko„rish 
mumkin. Bu holat namunaning yuqori molekulyar tartibli ekanligini bildiradi. Har 
bir yutilish chizig„i alohida bog„larning tebranishlariga tegishlidir. YUtilish 
chiziqlarining to„lqin uzunligi yoki tebranishlar chastotasi bo„yicha moddani sifat 
taxlili bajarilsa, bu chiziqlarning intensivligi bo„yicha miqdoriy taxlili bajariladi. 
Masalan, 
tebranishlar chastotasi sohasidagi chiziqlar 
guruhlari bog„larining valent tebranishlariga tegishli bo„lsa, xuddi shu bog„larning 
deformatsion tebranishlari 
sohada namoyon bo„ladi.