O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta`lim

0
|Hg
2
Cl
2
|KCl. Elektrod tubiga mis 
simga payvandlangan platina biriktirilgan idishga joylashtirilgan Hg° va Hg
2
Cl
2
(kalomel) arashmasidan iborat. Izolyasiyalash maqsadida mis simga shisha naycha 
kiydirib maxkamlab qo„yiladi, naychani idishga payvandlanadi. Kalomel 
elektroddagi platina elektronlarni o„tkazuvchi vosita vazifasini bajaradi. Idishga 
platina yopib turguncha simob quyiladi. Simob ustiga simob, kalomel va KC1 
eritmasini aralashtirib tayyorlangan pasta, uning ustidan KC1 eritmasi 
joylashtiriladi. Idishni tuz ko„prigi uchun tirqishi bo„lgan qopqop bilan berkitiladi. 
Kalamel elektrodida quyidagi potensial belgilovchi jarayon sodir bo„ladi: 
 
KC1 to„yingan eritmasidagi kalomel elektrodning 25°C dagi potensiali 0,242 V. 
Redoks-elektrodlar. Potensial belgilovchi jarayonlar elektronlar ishtirokida 
sodir bo„lganligi uchun barcha elektrodlarni oksidlanish-qaytarilish elektrodlari 
deyish mumkin. Lekin oksidlanish-qaytarilish deb shunday elektrodlarni nomlash 
qabul qilinganki, ulardagi metall oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ishtirok 
etmaydi, faqat elektro o„tkazish vazifasini bajaradi, oksidlanish-qaytarilish 
jarayoni esa eritmadagi ionlar o„rtasida sodir bo„ladi. Elektrodning sxemasi va 
potensial belgilovchi jarayon quyidagicha yoziladi: 

---

157 
bu yerda: 
va – moddaning oksidlangan va qaytarilgan shaklini shartli 
belgilanishi (Fe
3+
va Fe
2+
, Sn
4+
va Sn
2+
). Shundan redoks-elektrod nomi olingan. 
Eng ko„p qo„llaniladigan redoks-elektrodi xingidron elektrodidir.
Xingidron elektrodi vodorod ionlari bilan oz miqdorda xingidron kristallari 
bor bo„lgan eritmaga tushirilgan platina elektrodidan iborat. Xingidron 
(C
6
H
4
)
2
O
2
(OH)
2
eritmada ekvimolyar miqdorda xinon C
6
H
4
O
2
va gidroxin 
C
6
H
4
(OH)
2
ga parchalanadigan kompleks organik moddadir. Xingidron suvda va 
kislotali eritmalarda qiyin eriydi, shuning uchun oz miqdori ham to„yingan 
eritmani hosil qiladi. 20 ml eritmaga 0,1-0,2 g xingidron etarli bo„ladi. Elektrodda 
quyidagi reaksiya sodir bo„ladi: 
Ion almashinuvchi elektrodlar. Bunday elektrodlar ikki fazadan – ionit va 
eritmadan iborat bo„ladi, potensial fazalar chegarasida ion almashinish jarayoni 
hisobiga hosil bo„ladi, natijada ionit va eritma yuzalari qarama-qarshi elektr 
zaryadiga ega bo„lib qoladi. Ionitlar ma‟lum bir ionlarga yuqori tanlovchilik 
xususiyatiga ega yuo„lganligi uchun elektrodlarni ionselektiv elektrod ham 
deyiladi. Natriy, kaliy, kalsiy va boshqa ionlarga qaytar bo„lgan elektrodlar 
ma‟lum. Eng ko„p qo„llaniladigan ion almashinuvchi elektrod – bu shisha 
elektroddir. Uning sxemasi quyidagicha yoziladi: 
Shisha elektrodning qo„llanilishi shunga asoslanganki, shisha tarkibidagi K
+
, 
Na
+
, Li
+
kationlari eritmadagi kationlar (H
+
) almashina oladi, shishaning 
mustaxkam asosini tashkil etuvchi anionlar esa eritma anionlari bilan 
almashinishda qatnasha olmaydi. SHisha va eritma o„rtasida kationlarning 
almashinishi ularning shishadagi va eritmadagi muvozanat konsentratsiyalariga 
mos ravishda sodir bo„ladi va taqsimlanish koeffitsienti bilan tavsiflanadi. 
Elektrodning shishasi pH-elektrod vazifasini bajarishi uchun u gidratlangan 
bo„lishligi kerak. Gidratlanish elektrodni bir necha saot davomida suvda, so„ngra 
0,1 M HCl eritmasida ushlab turish bilan erishiladi. Gidratlanish vaqtida 1 sm
3
shishaga 50 mg atrofida suv adsorsiyalanadi. Elektrodni keyingi xlorid kislota 
eritmasida ushlab turilganda gitratlangan shisha bir zaryadli kationlarini vodorod 
ionlariga osos almashtiradi. Natijada shisha sharcha yuzasida ma‟lum qiymatli, 
doimoy adsorbsiyalangan vodorod to„yingan qatlami hosil bo„ladi. Uning 
potensialini solishtiruvchi elektrod yordamida o„lchash mumkin. Shisha elektrodni 

---

158 
tekshirilayotgan eritmaga tushirilganda, tezgina (1-2 minut mobaynida) muvozanat 
potensiallar ayirmasi hosil bo„ladi.
9.5. Potensiometrik titrlash. 
Solishtirma elektrod va aniqlanayotgan ionni saqlangan eritmaga tushirilgan 
elektrodlardan tuzilgan elementlarning elekt yurituvchi kuchini aniqlash yordamida 
eritmadagi 
elektrolitning 
miqdorini 
yoki 
ionning 
aktivligini 
aniqlash 
potensiometrik titrlash deb nomlanadi. Konduktometrik tirlash kabi potensiometrik 
o„lchovlar (titrlash) indikatorlardan foydalanish mumkin bo„lmaganda oddiy 
titrlashni o„rnini bosuvchi aniq usullardan biridir. Bu usul bilan bir nechta 
moddalar aralashmasini bir vaqtda titrlash mumkin. Potensiometrik titrlash 
neytrallanish nuqtasida potensialning keskin o„zgarishiga asoslangan. 
Kislota yoki ishqorlarni neytrallash vaqtida vodorod yoki gidroksil 
ionlarning konsentrasiyasi o„zgarganligidan titrlash uchun indikator sifatida platina 
(yoki vodorod) elektroddan foydalaniladi. Bu elektrod indikator elektrod deyiladi. 
Indikator elektrodi kalomel elektrod bilan tutashtirilib, galvanik element tuziladi. 
Galvanik elementning elektr yurituvchi kuchini o„lchash asosida ekvivalent 
nuqtasini aniqlanadi. Titrlanayotgan eritmaga titrlovchi eritmadan ma`lum 
miqdorda oz-ozdan qo„shilib, har gal elementning elektr yurituvchi kuchi o„lchanib 
boriladi.
Olingan 
natijalar 
koordinatlar 
diagrammasiga ko„chiriladi. Ordinatalar o„qiga 
elektr yurituvchi kuch, abssissalar o„qiga 
qo„shilgan reagentning hajmi qo„yiladi (9.7 
rasm). Grafikda potensial keskin o„zgargan 
qismining o„rtasi ekvivalent nuqtasi hisoblanadi. 
Ba`zan titrlash nuqtasini aniq bilib bo„lmaydi. 
Oksidlovchi va qaytaruvchilarning miqdorini 
aniqlashda 
potensiometrik 
titrlash 
muxim 
ahamiyatga ega. Eritmada bir nechta moddalar 
bo„lsa, egri chiziqning keskin o„zgarish qismi 
ham bir nechta bo„ladi. 
9.7 rasm. Potensiometrik 
titrlash egrisi 
Potensiometrik o„lchovlar eritmaning pH ko„rsatkichini, kislota va 
asoslarning miqdorini, dissosilanish konstantasini, qiyin eruvchi tuzlarning 
eruvchanlik ko„paytmasini aniqlashda, turli xildagi bir qancha modda 

---

159 
aralashmasini, rangli, loyqa eritmalarni konsentrasiyalarini aniqlash uchun 
titrlashlarda va x.k. qo„llaniladi.
9.6. Elektroliz. 
Elektrolitlarning eritmalaridan yoki suyuqlanmalaridan o„zgarmas elektr toki 
o„tkazilganda, elektrodlarda sodir bo„ladigan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari