O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Ilk o‘rta asrlarda tasavvuf.
Tasavvuf Sharq ma’naviyati tarixida muhim 
o‘rin egallab kelgan tadrijiy taraqqiyotga ega bir ta’limot bo‘lib, islom olamida VIII 
asrning o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Tasavvufning ilk shakli zohidlik harakati 
ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Tasavvuf falsafa, din, shariat hamda odob-axloq kabi 
tushunchalar jam bo‘lgan ta’limotdir. Insonning ruhiy-axloqiy poklanishi va ilohiy 
muhabbatdan quvvat olib yuksalib borishi bu ta’limotning asosiy g‘oyalaridir. 
Tasavvuf dunyoni bilishni, insonning dunyo va koinot, makon va zamon, lahza va 
abadiyat, hodisa va mohiyat haqidagi tasavvurlarini ilohiy bilimlar asnosida 
shakllanishini ta’minlaydi. Tasavvuf amaliy turmush tarziga asoslangani uchun, bir 
tomondan uning nazariy asoslari ishlab chiqilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan 
tariqatlar paydo bo‘lib, tasavvufiy turmush tarzida nazariy bilimlarning amaliyot 
bilan uyg‘unlashishi taqazo etilgan. Ilk o‘rta asrlarda shaxsiy-ma’naviy hayot 
tarzida muhim o‘rin tutgan tasavvufiy turmush tarzi asta- sekin ijtimoiy ma’noga 
ega bo‘la boshladi. Zohidligi va ilmi bilan tanilgan ulug‘ shaxslar atrofida suhbat 
halqalari tashkil etilib, ularning suhbatlarida ishtirok etganlar berilgan tavsiyalarni 
shaxsiy hayotlarida tatbiq eta boshlaganlar. Tasavvufda Alloh taologa quruq, ko‘r-
ko‘rona mute’likning hojati yo‘q. Tasavvuf ta’limoti mutaxassisi, olim Najmiddin 
Komilov “xudo g‘azabidan qo‘rqibgina amri ma’rufni bajarish sadoqat belgisi emas, 
balki riyodir. Shuning uchun so‘fiylar: Allohni jon-dildan sevish, Uning zoti va 
sifatlarini tanish va bilish, ko‘ngilni nafsu hirs g‘uboridan poklab, botiniy musaffo 
bir holatda Iloh vasliga etishish va bundan lazzatlanish g‘oyasini keng targ‘ib 
qildilar. Inson ruhi ilohiydir va, demak, asosiy maqsad – ilohiy olamga borib 
qo‘shilmoqdir, dedilar. Shu tariqa, dunyodan ko‘ngil uzgan, ammo zohidlarga 
o‘xshamaydigan, «bir nazar bilan tuproqni kimyo etadigan» (Hofiz Sheroziy) zehnu 
zakovat, aqlu farosatda tengsiz, ammo o‘zga mutafakkirlar, faylasuflardan ajralib 
turadigan, shariat ilmini suv qilib ichgan, toatu ibodatda mustahkam, lekin oddiy 
dindorlardan farqlanadigan ajoyib xislatli odamlar toifasi paydo bo‘lgan ediki, 
ularni ruh kishilari deb atardilar”
1
-deydi. «So‘fiy» so‘zining vujudga kelishida bir 
necha xil qarashlar mavjud bo‘lib, ba’zi mutaxassislar bu so‘z «saf» so‘zidan kelib 
chiqqan deydilar, chunki so‘fiy Iloh yo‘liga kirganlarning birinchi safida 
turuvchidir. Ba’zi olimlar uni «suffa» so‘zidan hosil bo‘lgan deb aytadilar: ashobi 
suffa hazrati Payg‘ambar sallallohu alayhi vasallam hayotliklaridayoq tarki dunyo 
qilgan taqvodor kishilar bo‘lib, so‘fiylar shularga taqlid qiladilar, deb 
tushuntiradilar. Yana bir guruh olimlar so‘fiy so‘zi «safo» so‘zidan kelib chiqqan, 
chunki bu toifaning qalbi sidqu safo oftobiday porlab turadi, deganlar. Yana ba’zilar 
so‘fiy «sufuh» so‘zidan yasalgan, sufuh – biror bir narsaning xulosasidir, bu jamoa 
xalqning xulosasi bo‘lganligi sababli ularni so‘fiy deganlar, deb yozadilar. Abu 
Rayhon Beruniy «suf», ya’ni faylasuf so‘zining oxirgi qismidan yasalgan deb 
ko‘rsatadi. Shuningdek, ko‘pchilik so‘fiy so‘zi arabcha «so‘f» so‘zidan hosil 
1
Комилов Н. Тасаввуф.-Тошкент: ТДШИ нашрёти, 2006. 6-б. 

---

76 
bo‘lgan, degan fikrni bildiradilar. «So‘f» so‘zining lug‘aviy ma’nosi jun va jundan 
to‘qilgan matodir. So‘fiylar ko‘p hollarda jun chakmon yoki qo‘y terisidan tikilgan 
po‘stin kiyib yurishni odat qilganlari uchun ularni jun kiyimlilar deb yuritganlar.
So‘fiyning ozodligi deganda tasavvuf ahli solikning bashariy sifatlardan mutlaq 
qutulishi va ilohiy faqr sifati bo‘lmish pok ruh o‘rinishida istig‘no olami – Tangri 
taolo olamining zaruratlari bepoyonligini kullan idrok etishini anglaganlar. 
Tasavvufda ilk davri, ya’ni zohidlik davri so‘fiylari - Ibrohim Adham, Hasan 
Basriy, Abuhoshim Kufiy va boshqalar taqvo va parhezkorlikni bosh maqsad deb 
bilganlar. Undan keyingi davrda esa, tafakkuriy-shuuriy rivojlanish asosiy maqsad 
hisoblangan. Aksariyat ilmiy manbalarda keyingi davr – oriflik davri, deb ataladi. 
Bu davr IX asr o‘rtalaridan boshlanadi.
Tasavvuf Ibn Arabiyga nisbatan beriladigan vahdatul vujud ta’limotiga borib 
taqaladi. Ya’ni haqiqiy Borliq – bu Mutlaq zot – Parvardigorning yakkayu yagona 
vujudidan iborat, boshqa mavjudliklar shu Vujudning ijodi, in’ikosidir. Mutlaq zotni 
al-Haq (Real borliq), al-Ahad (Birlik) deb ham ataydilar. U O‘zi yaratgan olam 
ashyolarida (olami shahodat, olamul xalq) O‘zini namoyon etib, zohir-lanib turadi 
va shu orqali O‘zi O‘zini idrok etadi. Bu cheksiz va mavhum Mutlaq zotning 
shahodat (moddiy) olamda tinimsiz jilolanishi «tajalliy» deb atalgan. Tajalliy – 
barcha harakat va faoliyat, tiriklik va hayot ijodkori Parvardigorning o‘zi yaratgan 
olamda doimo hozir bo‘lishidir. Shunday qilib, tasavvuf, bir tomondan, din va 
shariat, ikkinchi tomondan, falsafa va hikmat ilmi bilan bog‘liq holda rivojlanib 
kelgan o‘ziga xos ta’limotdir.
Tasavvufda falsafa ilmidan farqli ravishda, insonni «olam mehvari» deb bilib, 
olamdagi barcha harakat, voqea-hodisa, o‘zgarish-yangila-nishlarni insonda 
mushohada etish va inson orqali tushuntiradi. Tabiatdagi jamiki ichki ziddiyat va 
rivojlanish, o‘sish-ulg‘ayish ruhning mo‘‘jizalari insonda bor, deb ta’riflaydi 
Jaloliddin rumiy «Masnavii ma’naviy» asarida. Shu kabi Olamni va Odamni 
yaratgan Parvardigor javhari, ismlari, qudrati va mohiyatini anglash ham inson ruhi 
xususiyatlarini o‘rganish va anglash bilan amalga oshadi. Chunki Parvardigorni va 
Uning qudrati, mo‘‘jizalari, g‘ayb olamini faqat aql bilan bilib bo‘lmaydi. Ammo, 
bu tasavvufda aql butunlay inkor etilgan, degan gap emas. Tasavvufda ham aqliy 
bilish, aql qudrati tan olinadi. Biroq aqliy bilimlar, dalil bilan isbotlanishi mumkin 
bo‘lgan bilimlarga yaraydi, g‘ayb ilmini idrok etishga esa aql ojiz, deydi so‘fiylar. 
G‘ayb ilmi, Xudovand olamidagi behad-behudud ilmlarni so‘fiy alohida hissiy-
vajdiy tafakkur bilan, qalbga tushgan karomat nuri bilan anglab idrok etadi. Shu 
bois tasavvufda mukoshafa, kashfu karomat, hol-sukra tushunchalariga alohida 
e’tibor beriladi. 
Ko‘rinadiki, tariqat ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat taraqqiyotiga xizmat 
qilgan. Tariqat asosida tasavvufning yaxshi, ideal jamiyat haqidagi qarashlari 
vujudga kelgan. Masalan, Jomiyning «Xiradnomai Iskandariy» va Navoiyning 
«Saddi Iskandariy» dostonlarida podshohsiz odamlar, ya’ni solih kishilar jamiyati 
haqida gap boradi. Tasavvuf bunday jamiyatga zo‘rlik, inqilob yo‘li bilan emas, har 
bir insonni axloqiy tarbiyalash oraqli etish mumkin, deb hisoblagan. Insonning 
mutlaq haqiqat, mutlaq adolat va poklikka erishish istaklari tasavvufda mujassam 

---

77 
bo‘ldi. Bu ehtiyoj, orzu kuchli zavq va ishtiyoqni, o‘zini unutish va bexudlikka olib 
borgan ishqni keltirib chiqaradi. 
Tasavvufdagi o‘zini-o‘zi takomillashtirish g‘oyasi, axloqiy yuksalish, ezgulik, 
xayr, himmat, mardlik haqidagi qarashlar butun musulmon olamiga keng tarqalib, 
katta ijtimoiy hodisaga aylangan edi. Darveshlar, so‘fiylar, shayxlar, valiysifat 
ruhoniylarni xalq juda hurmat qilgan, ularga e’tiqod qo‘yish orqali Tangri taolo 
qudratini chuqurroq his qilgan, amaliy turmushda odamlar shu darveshlar kabi 
qanoatli, halol bo‘lishga intilgan, nafsini tiygan. Shuning uchun ham tasavvufga 
ta’rif berganda, juda ko‘p shayxlar uni shaytoniy nafsni jilovlash va rahmoniy 
xislatlar kasb etish ilmi deb ko‘rsatganlar. Agar tasavvufning negizida chin 
insonparvarlik g‘oyasi, xalqning adolat va haqiqat haqidagi orzulari yotmaganda, u 
bunchalar keng tarqalmas, bunchalik keng ommaviylashib, ijod ahli qalbidan o‘rin 
olmasdi, bu qadar qaynoq va jozibali bir she’riyat yaratilishiga turtki bo‘lmas edi. 
Tasavvufning «falsafiylanish» davri XIII–XIV asrlarda bir qator mutafakkir 
adiblar, orif sufiylar etishib chiqdiki, biz ularni tasavvufni falsafa bilan 
bog‘lovchilar deb aytamiz. CHunonchi, Ibn al Arabiy, Abu Homid Muhammad 
G‘azzoliy, Fariddidin Attor, Aziziddin Nasafiy, Yahyo Suhravardiy, Ibn Saboin, 
Abdurazzoq Koshoniy, Abdulkarim Jiliy, Mahmud Shabistariy, Jaloliddin Rumiy, 
Abdurahmon Jomiy, Abdulqodir Bedil shunday mutafakkirlar sirasiga kiradi. 
Bularning ijodida olam va odam haqida o‘ylar, qazovu qadar, erk va ixtiyor, suvrat 
va ma’no, aql va ruh, vaqt va zamon, inson tiynati xususida ko‘plab yangi qarashlar 
bayon etilgan. Bu zotlar ilohiyshunoslikni butunlay yangi pog‘onaga ko‘tardilar. 
Ularning asarlarida insoniy ma’rifat, insoniy kechinmalar tasviri va tahlili bilan olib 
boriladi, komil inson xislatlari batafsil ishlab chiqildi.