O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Abu Rayhon Beruniy (973-1048) deyarli barcha fan sohalarida ijod etgan 
buyuk qomusiy alloma va mashhur mutafakkirdir. U yaratgan 152 ta asrdan 28 tasi 
bizgacha etib kelgan. Beruniy Abu Nasr Iroq rahbarligida yoshligidan riyoziyot va 

---

71 
falakiyotni o‘rganib, 16-17 yoshlaridayoq Quyoshning choshgohdagi balandligini 
armila bilan o‘lchagan. Oradan 30 yil o‘tgach, Beruniy yoshligida o‘zi o‘lchab olgan 
natijalarni tahlil qilar ekan, ular anchagina ishonchli bo‘lganligini ta’kidlaydi. 
Yoshlik yillarida u quyosh tutilishini kuzatish bilan shug‘ullanadi. 22 yoshida 
Beruniy Markaziy Osiyoda birinchi bor Yer globusini yaratdi. O‘zidan oldingi 
ajdodlar qoldirib ketgan ko‘plab kitoblarni o‘rganadi va bizgacha etib kelgan, turli 
xalqlarning yil hisoblari haqidagi ilk yirik asari – “Osorul boqiya” (“Qadimgi 
xalqlardan qolgan yodgorliklar”)ni yaratadi. Unda yunonlar, rimliklar, forslar, 
sug‘diylar, xorzamiylar va boshqa ko‘plab qabila va xalqlarning barcha davrlari, 
bayram hamda taqvimlari, shuningdek Sharqning turli mamlakatlarining madaniyat 
va adabiyot tarixi to‘la bayon etilgan. Bu asarda Beruniy o‘zini faqat elshunos olim 
emas, balki tilshunos, arab, yunon, fors, suryoniy va boshqa til hamda 
adabiyotlarning bilimdoni sifatida namoyon etdi
1
.
Uning tabiatni o‘rganishdagi xizmati kattadir. Alloma jismlarning o‘zaro 
tortishuvi, Quyosh va Oyning tutilishi, zarra, inersiya va sun’iy tanlanish, 
rivojlanish anomaliyasi, Yer qa’rida ro‘y beradigan geotektonik siljishlar, Yer 
qiyofasining tadrijiy tarzda o‘zgarib turishi, Yer yuzida odamlarning turli-tuman 
qiyofasini ilmiy asoslovchi geografik determinizm ta’limotini ilgari surgan. 
Beruniy 
barcha unsurlar, shuningdek, og‘irroq unsurlarning boshqa unsurlardan oldin 
markazga intilishi to‘g‘risida gapirib, “Hamma unsurlar markazga qarab intiladi, 
lekin vazminroqlari boshqa unsurlardan o‘zib ketadi”
2
, deb ta’kidlaydi. Beruniy 
“Hindiston” asarida unsurlarning Erga oddiy intilishi to‘g‘risida emas, balki barcha 
og‘irliklarning Yer markaziga tortilishi haqida fikr yuritadi. Beruniyning Ibn Sinoga 
bildirgan e’tirozlarida muhitning og‘irligini e’tirof etishi bu fazo jismlari bilan Yer 
o‘rtasidagi tortilish kuchlari borligini tan oladigan fikrga yaqinlashganligini 
ko‘rsatadi. 
Beruniyning boshqa dunyolar mavjudligi to‘g‘risidagi tahmini uning falsafiy 
yutuqlaridan biri hisoblanadi. Beruniy boshqa dunyo haqida fikr yuritar ekan, 
boshqa moddiy dunyo ehtimol bizning dunyomiz singari tabiiy xususiyatga ega 
bo‘lib, “harakat yo‘nalishlari esa, bizning dunyomizdagi harakat yo‘nalishlaridan 
farq qiladi”, deydi
3
.
Buyuk tabiatshunos Beruniy o‘zining salaflari, xususan, Ahmad Farg‘oniy va 
Muhammad Xorazmiy ishlab chiqqan bilishning ilmiy usulini rivojlantirib, yanada 
chuqurlashtirdi. Uning aytishicha, “Kuzatishning ko‘pligi ko‘rilgan narsalarni eslab 
qolish qobiliyatini yaratadi”. Beruniy o‘zining o‘gitida: “Biliming shundayki, u 
yalang‘och bo‘lsang ham o‘zingda qoladi, uni hammomga kirganingdagi xo‘llik 
ham yo‘qota olmaydi”, -deydi. Beruniy inson xotirasini “Allohning tuhfasi”, deb 
hisoblaydi. U “tirishqoqlik va ko‘p shug‘ullanish bilan ham xotirani mustahkamlash 
mumkin”
4
, -deydi.
Markaziy Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharqda tajribaga tayanuvchi fanlarning 
1
2
Шарипов А. Малоизвестные страницы переписки между Беруни и Ибн Синой.//Общественные науки в 
Узбекистане, –№ 5. 1965, –С.39.
3
Ўша жойда.
4
Ўша жойда.

---

72 
asoschilaridan bo‘lgan Beruniy tabiat hodisalarini bilishdagi nazariy-mantiqiy 
xulosa, qiyoslashning ahamiyatini benihoya katta ekanligini uqtirib o‘tadi. Beruniy 
tarixiy hodisa va voqealar haqiqatini bilishga taalluqli hamma masalalarni har 
taraflama o‘rganish zarurligini ko‘rsatadi va bu bilan noto‘g‘ri yo‘lga tushib 
qolishdan ehtiyot bo‘lishga chaqiradi. U shunday yozadi: 
“Xabar ko‘z bilan ko‘rgandek bo‘lmaydi, degan kishining so‘zi juda 
to‘g‘ridir. Chunki ko‘rish ko‘ringan narsaning o‘zi bor paytida va o‘z joyida 
turganida qarovchi ko‘zining uni uchratishdan iboratdir. Xabarga yolg‘on-yashiqlar 
qo‘shilmaganda, u ko‘rishga nisbatan ortiqroq o‘rinda turgan bo‘lar edi. CHunki 
ko‘rish va qarash shu payt, shu on bilan cheklanadi. Xabar esa narsaning ko‘ringan 
payti va vaqtdan ilgari o‘tgan va keyin keladigan hollaridan darak beradi; ana 
Shuning uchun xabar mavjud narsalardan ham, kelajak narsalardan ham darak 
beraveradi. Yozish xabar turlarining biri bo‘lib, uni boshqa turlardan ko‘ra afzalroq 
hisoblash mumkin; qalamning mangu yodgorliklari bo‘lmaganda, xalqlarning 
tarixini qanday bilar edik?! 
So‘ngra, odatda bo‘lgan hol haqida berilgan xabar bir xil emas, balki rost va 
yolg‘on bo‘lishi mumkin”
1
.
Kuzatish, ko‘rish, tajribalar qilish, mantiqiy umumlashmalar chiqarish, 
ma’lumotlarni to‘plash, xalq og‘zaki ijodi, yozma yodgorliklarni o‘rganish, barcha 
xabar, manbalarga tanqidiy qarash haqiqatni aniqlash uchun ularni bir-biri bilan 
taqqoslab ko‘rish, til qurilishini, yozuvlarni o‘rganish – bular hammasi o‘rta asrning 
buyuk qomuschisi Abu Rayhon Beruniy ilmiy usulining asosini tashkil etadi.
Beruniyning falsafiy qarashlari tabiiy-ilmiy qarashlari ta’sirida shakllangan. U 
modda va zamon, qonuniyat, zarurati va tasodifiyat, harakat va rivojlanish, ziddiyat 
sabab va oqibat kabi falsafiy muammolarga katta e’tibor bergan. Beruniyning 
asarlarida bilish masalalari muhim o‘rin tutadi. Beruniy fikricha bilishga bo‘lgan 
qiziqishning ikkita sababi bor. Birinchidan, bu o‘ziga xos lazzatdir. Ikkinchidan, 
bilishdan maqsad odamlar ehtiyojlarini qondirishdir. Bilish sezgilar etkazib bergan 
ma’lumotlardan boshlanadi. Ular bilishning yuqori bosqichi aqliy bilish uchun 
o‘ziga xos ko‘makchi va asos bo‘lib xizmat qiladi. Bilimning chinligi kuzatuv va 
sinov-tajriba orqali belgilanadi. Ular tufayli ashyolarning muhim jihatlari 
o‘rganiladi, ularning miqdoriy tomonlari aniqlanadi, bilish jarayonining 
samaradorligi oshib boradi. Beruniy fikriga ko‘ra, inson qiyofasi tabiat ta’sirining 
natijasidir. Uning ichki qiyofasiga kelsak, uni inson Cheksiz sa’y-harakatlar 
oqibatida tubdan o‘zgartirishi mumkin. Har bir kishi o‘z xulq-atvorining sohibidir. 
Jamiyat tadrijiy o‘zgarishlar orqali rivojlanib boradi. Adolat, fuqaro uchun 
g‘amxo‘rlik, zulmni bartaraf etish, jamiyatni aql va adolat tug‘i ostida boshqarish 
mutafakkirning idealidir.