O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Sharq panteizmi va peripatetizmi. Sharq panteizmi “vahdatul vujud” – 
yagona vujud birligi ta’limotidan vujudga kelgandir. Ya’ni haqiqiy borliq – bu 
Mutlaq zot, ya’ni olloh o‘zi yaratgan borliqda aks etadi, degan ma’noni bildiradi. 
“Parvardigorning yakkayu yagona vujudidan iborat, boshqa mavjudliklar shu 
1
Қаранг: Абдуҳалимов Б. А. “Байт ал-ҳикма” ва Ўрта Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти: (IХ-ХI 
асрларда аниқ ва табиий фанлар). –Т.ошкент: Тошкент ислом университети нашриёт-матбаа бирлашмаси, 
2004. –Б.209-236.
2
Қаранг: Бартольд В.В. История Туркестана//Бартольд В.В.Сочинения. Т.II (с. 1.). –М.:Наука, 1963. –С.240-
275.

---

66 
vujudning ijodi, in’ikosidir. Mutlaq zotni al-Haq (Real borliq), al-Ahad (Birlik) deb 
ham ataydilar. U O‘zi yaratgan olam ashyolarida (olami shahodat, olamul xalq) 
O‘zini namoyon etib, zohirlanib turadi va shu orqali O‘zi O‘zini idrok etadi. Bu 
Cheksiz va mavhum Mutlaq zotning shahodat (moddiy) olamda tinimsiz jilolanishi 
«tajalliy» deb atalgan. Tajalliy – barcha harakat va faoliyat, tiriklik va hayot ijodkori 
Parvardigorning o‘zi yaratgan olamda doimo hozir bo‘lishidir” –deb tahlil qiladi 
tasavvufshunos olim Najmiddin Komilov
1
. Bu ta’limotning asoschisi Ibn Arabiy 
bo‘lib, tasavvuf falsafasining shakllanishiga asos bo‘ldi. Keyinchalik Sharq 
panteizmi Forobiy ijodida o‘zining eng mukammal ko‘rinishiga ega bo‘ldi. 
Falsafada odamni tabiiy taraqqiyotning oliy ko‘rinishi, Parvardigor yaratgan eng 
mukammal va mo‘‘tabar xilqat deb qarash mavjud. Forobiy va ibn Sino asarlarida 
bu tez-tez tilga olinadi. 
Sharq peripatetizmi IX-XI asr YAqin va o‘rta Sharq, Markaziy Osiyo 
falsafasining yirik oqimi bo‘lgan. Asosiy vakillari sifatida – al-Kindiy (800–879), 
al-Farobiy (870–950), Ibn Sino (Avitsenna 980–1037), Ibn Tufayl (1110–1185), Ibn 
Rushd (Averroes, 1126–1198) kabi faylasuflarni olish mumkin. Bu oqimning 
boshqacha nomi Sharq mashoyunchilaridir. Mashoyunchilar sifatida antik davr 
Yunon falsafasining yirik vakili Aristotel va neoplatonizm oqimi ta’limotini 
Sharqdagi maktabi va bu ta’limotni yangi zaminda rivojlantiruvchilar hisoblangan. 
Sharq mashoyunchilari Aristotel mantig‘ini diniy, huquqiy, siyosiy, axloqiy va 
adabiy sohaga tatbiq etishga xarakat qilganlar va shu orqali Sharqda mantiq ilmi 
rivojlangan. Shuningdek Sharqqa xos bo‘lgan mantiq ilmi alohida yo‘nalish sifatida 
shakllangan. Sharq mashoyunchilarining yani bir muhim faoliyatlari qadimgi 
yunon-rim falsafasi merosini arab tiliga tarjima qilganliklaridadir. Butun dunyo 
ilmiy merosining tarjimalari orqali Ilk o‘rta asr Sharq olimlari Sharqda hind, yunon-
rim musulmon dunyosi ilm-fanini birlashtirdilar, bu esa Ilk O‘rta asr Sharqida ilm-
fan taraqqiyotida uyg‘onish davriga asos yaratdi.