O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

XIX asr oxiri, XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda ilg‘or falsafiy, 
ijtimoiy-siyosiy fikrlar. Turkistonning XIX asr oxiri, XX asr boshlaridagi hayoti 
murakkab ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy vaziyatiga to‘g‘ri keladi. XIX asr ikkinchi 
yarmidan boshlab Rossiya tomonidan Turkistonning istilo qilinishi natijasida o‘lka 
hayotida ayanchli va keskin o‘zgarishlar sodir bo‘la boshladi. Chor Rossiyasining 
Markaziy Osiyoni bosib olishga bo‘lgan ehtiyojiga, unga nisbatan jadal 
mustamlakachilik siyosatini yurgazishiga harbiy-siyosiy maqsadi va iqtisodiy ahvoli 
sabab bo‘ldi. Rossiyaning o‘sha davrdagi rivojlanayotgan yengil sanoati uchun 
paxta, pilla, qorako‘l va boshqa xom ashyolar zarur edi. Rossiya tomonidan 
Markaziy Osiyo istilosiga g‘oyaviy tayyorgarlik XVIII asr boshlarida Pyotr I 
tomonidan boshlangan bo‘lsa, huddi shu davrdan boshlab Turkistonda ham istilo 
uchun tabiiy sharoit etila boshladi. XVIII-XIX asrlarda avj olgan mahalliy 
oqimlarning o‘zaro urush va janjallari, Turkistonning uchta mustaqil xonlikka 
bo‘linishi, ularning orasidagi o‘zaro ziddiyatlar, urushlarning avj olishi diniy 
mutaassiblikning rivojlanishiga olib keldi. Bu holat jamiyatda din peshvolarini 
muayyan mavqega ega bo‘lib, har qanday fan va madaniyat yangiliklariga 
musulmon axloqiy normalari, islom dini nomidan ko‘r-ko‘rona qarshilik ko‘rsatib, 
diniy aqidaparastlikni avj oldirishga sabab bo‘ldi. Natijada Turkiston xalqlarining 
iqtisodiy va madaniy hayoti tanazzulga yuz tutdi. 
Turkiston hududidagi Chor istilosiga qarshi harakatlar milliy istibdodga, 
chorizm istilosiga qarshi xalq qo‘zg‘alonlarining turli xildagi ko‘rinishi edi. Tarixiy 
ma’lumotlarda 1905 yilga qadar Turkistonda to‘rt mingga yaqin milliy ozodlik 
harakatlari bo‘lib o‘tgani qayd etilgan
1
. Ushbu harakatlar zamirida, aksariyat 
hollarda, mahalliy aholidan ko‘chirib kelinayotgan xalqlarga er-suvni olib berishga 
qarshi isyon yotar edi: «General Kuropatkin xokimiyat o‘z ehtiyojlari uchun qancha 
xohlasa, shuncha darajada Yer va suvni ishlatishi mumkinligiga ishonar edi. 
Shuning uchun ham mustamlakani mustahkamlash uchun etnik tozalashdan 
foydalanish va Rossiyadan yangi emmigratsiyani tashkil etish lozim bo‘ldi»
2
. To‘rt 
mingga yaqin ozodlik harakatlari mahalliy kayfiyatdagi istibdodga nisbatan isyon, 
ozodlikka intilish aynan ana shu davrlardanoq istilochilar tomonidan qatag‘on 
qilingan. Bir necha misollarni keltirish mumkin: 1) Dukchi Eshon qo‘zg‘olonida 
chor askarlaridan 22 nafari o‘ldirilgan, 16 nafari yarador bo‘lgan, buning evaziga 
Mingtepa, Tojik, Qashg‘ar qishloqlari uch kun to‘pga tutilgan, chor askarlari 
tomonidan O‘qchi qishlog‘idagi aksariyat erkaklar otib o‘ldirilgan. Dukchi Eshon 
qo‘zg‘oloni bo‘yicha ochilgan jinoiy ishda 400 dan ortiq odam jinoiy javobgarlikka 
tortilib, mol mulki musodara etilgan
3
; 2) 1881 yil 12 yanvarida Ko‘ktepada 22,5 
mingdan ziyod begunoh turkman, qozoq, o‘zbek, qirg‘iz general Skobelev guruhi 
1
Пясковский А.В. Революция 1905-1907 годов в Узбекистане. –Ташкент.: Госиздат. 1957.118-с. 
2
Марко Буттино. Революция наоборот.Средняя Азия между падением Царской империи и оброзаванием 
СССР. - М: Звенья.2007.75-с. 
3
Эгамназаров А. Сиз билган Дукчи Эшон. – Тошкент: Шарқ, 1996. 136-б. 

---

87 
tomonidan vahshiyona chopib tashlanadilar
1
; 3) 1864 yil o‘ris zulmiga qarshi 
Ettisuvdagi dunganlar qo‘zg‘olon ko‘tardilar, lekin ular qirib tashlandi, hammayoq 
qonga botirildi
2
. Ushbu qo‘zg‘olonlar haqida rus mualliflarining o‘zi shunday 
ta’kidlaydi: «Istilo davridagi xalq ozodlik harakatlari oldida turgan asosiy inqilobiy 
vazifa mustaqillikni boy bermaslik edi»
3
. 
O‘zbek xalqining millat bo‘lib shakllanishi, mustaqil davlat g‘oyasi, milliy 
o‘zlikni anglash, xalq tafakkurini tubdan o‘zgartirish masalalarini birinchi bo‘lib 
jadidlar ko‘tardilar.
Ushbu harakatning aynan milliy kontekstda namoyon bo‘lishining o‘zi 
inqilobiy hodisa edi, chunki, jadidchilik vujudga kelgan davrga qadar Markaziy 
Osiyo hududida mahalliy xalqlar identifikatsiyasi milliy emas, hududiy nuqtai 
nazardan amalga oshirilgan. Jadidchilikning vujudga kelishi Turkistonning XIX asr 
oxiri, XX asr boshlaridagi murakkab ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy vaziyatiga to‘g‘ri 
keladi. 
Istilo siyosati oqibatida turkistonliklarni ezish va ijtimoiy hayotning oyoq osti 
qilinishi ularning milliy ongining kuchayishiga olib keldi. Istilo siyosatiga qarama-
qarshi o‘laroq millatparvarlik siyosati maydonga chiqdi. Natijada chor Rossiyasi 
davrida turkiy, islomiy madaniyatni qo‘llab quvvatlashga qaratilgan milliy harakat 
kun sayin kuchayib borayotgan rus madaniyati ta’siriga qarshilik ko‘rsatishni 
maqsad qilib qo‘ygan Turkiston jadidchilik harakatiga aylandi; 
XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi tabiiy ijtimoiy jarayon va hodisalar tufayli 
jadidchilik zaruriy oqim sifatida vujudga keldi. va bu yirik ijtimoiy siyosiy oqim o‘z 
navbatida milliy o‘zlikni anglashdek, tafakkur tarzini hosil qildi. Bu tafakkur 
tarzining ilmiy-nazariy, falsafiy ifodasi jadidchilik rahnamolari va vakillari ijodida 
aks etdi; 
Turkistondagi jadidchilik harakati rus hukmdorligi yoki madaniyatini qabul 
qilish uchun emas, balki rus bosqinchilariga qarshi kurashda milliy ruhni yangilash, 
mamlakatni zamonaviylashtirish va G‘arb mamlakatlaridagi kabi mustaqil davlat 
barpo etish, millatni saqlab qolish uchun yuzaga kelgan milliy demokratik harakat 
edi. 
Bu harakatning vujudga kelishida tashqi siyosiy omillar ham katta ta’sir 
ko‘rsatgan. To‘g‘rirog‘i, jadidchilikning o‘zi XIX asr oxiri, XX asr boshlarida butun 
Sharq dunyosida qo‘zg‘alayotgan demokratik oqimning bir qismi edi. Tarixdan 
ayonki, dunyo bu davrga kelib Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, AQSH, 
Italiya, Yaponiya, Ispaniya, Portugaliya va Rossiya kabi davlatlar tomonidan bo‘lib 
olingach, kapitalistlarning jahon monopolistik ittifoqi vujudga kelgan va 
mustamlaka xalqlari ikki tomonlama zulm natijasida g‘oyat og‘ir, nochor ahvolda 
qolgan edilar. Oqibatda mustamlakadagi xalqlarning ziyolilari orasida asta-sekin 
qaram xalqlarni qashshoqlikdan qutqarish uchun milliy ozodlik harakatlari uyg‘ona 
boshladi. Bir qancha Sharq mamlakatlarida Jamoliddin al-Afg‘oniy (1839-1897), 
Muhammad Abdo ( 1848-1905) kabi jamoat arboblari rahbarligida G‘arb 
1
Ўша манба, 11-б. 
2
Қаранг: Терентьев М..А. Россия и Англия. - Спб.: Б.И., 1876. - С 65. 
3
Галузо П.Г. Туркестан-колония. – Ташкент: Коммунист ун-та, 1935. - С. 82. 

---

88 
mustamlakachilariga qarshi harakat avj olib, asta-sekin jadidchilik-taraqqiyparvarlik 
g‘oyalarining tarqalishiga zamin yaratib berdi. «Jamoliddin al-Afg‘oniy ta’limoti 
o‘z mohiyatiga ko‘ra juda qarama-qarshi bo‘lsa-da, nafaqat Misrda, balki Sharq 
mamlakatlarining musulmonlari tomonidan ham qizg‘in qabul qilindi va XIX asr 
oxirlarida musulmon ziyolilari dunyoqarashining shakllanishida katta ta’sir 
ko‘rsatdi»
1
. Jamoliddin al-Afg‘oniy va Muhammad Abdo o‘zlarining diniy 
islohotchilik, ma’rifatparvarlik va ijtimoiy-siyosiy faoliyatlarida musulmonlarni 
ilg‘or siyosiy hayotga, mustamlakachilarga qarshi birlashishga chaqirdilar.
Jahon tajribasidan xulosa chiqarib, Sharq xalqlarining istibdodga qarshi 
shakllangan turkparastlik va islomparastlik ko‘rinishidagi qarshilik oqimlaridan 
g‘oyaviy quvvat olib, milliy yo‘nalishda rivojlangan jadidchilikning kelib chiqishida 
ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy omillar mavjud. Mahmudxo‘ja Behbudiy, 
Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy, Cho‘lpon kabi jadidlar ilmiy merosida 
ma’rifatparvarlik ta’limoti etakchi o‘rin tutadi. Turkistonda ma’rifatparvarlik 
g‘oyasini rivojlantirishning o‘ziga xos tomoni, u istilo siyosati oqibatida vujudga 
kelgan millatparvarlik harakati bilan chambatchas bog‘liq. Huddi shu xususiyat 
bilan jadidchilik XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Sharq mamlakatlarida keng 
tarqalgan islomparastlik va turkparastlik harakatlaridan mohiyatan farq qiladi. 
Islomparastlik va turkparastlik harakatlari maqsad nuqtai nazaridan umumiy islom 
dunyosi yoki umumiy turk dunyosi birligi g‘oyasini ilgari surgan, o‘z tabiatida 
osiyosentrizm g‘oyasini ifodalar edi.
Jadidchilik mafkurasi taraqqiyot yo‘lini, ma’rifatparvarlik yo‘lini aynan milliy 
identifikatsiya orqali, umuminsoniy taraqqiyotga millat nuqtai-nazaridan rivojlanish 
orqali erishishni tashviqot qilgani uchun ham yuqorida nomi qayd etilgan 
ta’limotlarga nisbatan taraqqiyparvar edi. Har bir vujudga kelgan ta’limot o‘ziga 
o‘xshash, o‘zidan avvalgi kelgan ta’limotlarning eng yaxshi tomonlarini olib 
mukammallashishi nuqtai nazaridan ham jadidchilik taraqqiyparvarlikni namoyon 
etgan. Shuning uchun millatparvarlik va ma’rifatparvarlik ta’limotlari Turkiston 
ziyolilari ijodlari va faoliyatlarida bir-birining tarkibiy qismiga aylandi.
Jadidchilik ta’limotida ma’rifatparvarlik g‘oyasi o‘zbek xalqining XIX asr 
oxiri XX boshlaridagi barcha ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy hayoti murakkabliklari va 
muammolarini hal qilishga qaratilgan keng qamrovli ta’limot edi. Turkiston 
xalqlarini mustamlaka zulmidan xalos etish, milliy iqtisodiy tizimni barpo etish, 
mustaqil davlat tizimini doimiy ravishda saqlab tura oladigan tafakkur tarzini 
shakllantirish, milliy tafakkurdagi destruktiv o‘zgarishlar tufayli vujudga kelgan 
jismoniy kasalliklarni bartaraf etish aynan kelajak avlodni jismonan va ma’nan 
sog‘lom qilib tarbiyalash masalasiga bog‘liq edi.
Xulosa qilib aytganda millatni saqlab qolishda milliy intelligansiya sifatida 
shakllangan jadidchilik tarixni, ma’naviy ahvolni jiddiy mushohada etgan holda, 
tutqunlik va qaramlik sabablarini jamiyatning o‘zidan izlashga harakat qildi. Bu esa, 
jamiyatda haqiqiy immunitet sifatida shakllanuvchi milliy intelligensiya vujudga 
1
Хакимов И.М. Джамал ад-Дин Афгани, его антиколониальные взгляды и деятельность(1839-1897 гг.) 
Автореф. дисс... канд.филос.наук. – М: МГУ,1971. –С .8. 

---

89 
kelishidagi qonuniyat edi. Sababi, «siyosiy va ma’naviy inqiroz jamiyatning ruhiy 
dunyosini qaytadan jiddiy va bevosita mushohada etishni talab etadi»
1
;
Jadidlar jamiyatga qaytadan hayot baxsh etuvchi kuchni, uni zulm va 
istibdoddan ozod qiluvchi chorani ma’rifatda ko‘rdilar. CHunki istibdoddan xalos 
bo‘lish uchun eng avvalo tafakkurda o‘zgarish qilish, millatni qullik va 
murosasozlikka duchor etuvchi fikriy mutelikdan ozod bo‘lish lozim edi. Bu esa 
faqat ma’rifat orqali amalga oshishi mumkinligini jadidlar tushunar edilar. Lekin bu 
ma’rifat tashqaridan kelgan madaniyat va taraqqiyotga havas emas, milliy ildizlari 
va salohiyatidan quvvat olib o‘zligini anglash, milliy nafsoniyat, ozodligini himoya 
qilish xarakteridagi demokratik ma’rifatparvarlik edi;
Vatanni qullik va qaramlikdan ozod qilishda ma’rifatparvarlik milliy 
demokratik ta’limotda etakchi tamoyil edi. Shu sababli uning tashviqoti ijtimoiy-
siyosiy hayotning ilm–fan, madaniyat, tarix, din, siyosat kabi barcha sohalarini 
qamrab oldi. Ushbu kompleks xarakterdagi chora tadbirlardan maqsad, milliy 
tafakkurdagi progressiv o‘zgarishlar dinamikasini tezlashtirish, demokratik tafakkur 
hosil qilish, ularning amaliy hayotdagi transformatsiyasini ro‘yobga chiqarish edi.