O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Antik falsafada Geraklit, Demokrit falsafasi xususiyatlari. 
Efeslik
Geraklit (taxminan mil. av. 544 – 483) olovni olam substansiyasi deb bilgan. 
mutafakkir butun olam va undagi alohida narsalar olovdan kelib chiqqanligi 
g‘oyasini ilgari suradi. Geraklit butun olam doimiy harakat va o‘zgarishda 
ekanligini ta’kidlaydi. Mutafakkirning mazkur qarashi uning oqib turgan daryoga 
ikki marta tushib bo‘lmaydi degan mashhur hikmatida ham yaqqol ko‘rinib turadi. 
Geraklit ta’limotidagi logos tushunchasi butun olamni tartibga soluvchi qonunni 
anglatadi. Geraklit falsafa tarixida sodda dialektika usuliga asos solgan bo‘lib, uning 
fikricha, logos borliq asosi va dialektik qonunidir. Bir narsa turlicha: dengiz suvi 
ham toza, ham ifloslangan: baliqlar uchun hayot manbai, ichimlik suvi. Odamlar 
uchun–zaxarli va halokatli. Muhim o‘zgarish–bu qarama-qarshisiga aylanish, 
qarama-qarshilarning mohiyati birining ikkinchisi orqali aniqlanishida. Masalan, 
sog‘liqning qadr-qimmati kasalga chalinganda bilinadi. Geraklit fikricha qarama-
qarshiliklar kurashi barcha narsaning otasi, barcha narsalar ustidan hukmron kurash 
zaruriyat tufayli paydo bo‘ladi. 
Bilish masalalariga murojaat qilib, Geraklit hissiy va ratsional bilishni 
ajratadi. Hissiyot, uning fikricha, foydadan holi emas, ayniqsa ko‘rish va eshitish 
juda ahamiyatlidir. Lekin bilishning oliy maqsadi – logosni anglash va shu tariqa 
dunyoning oliy birligini anglash hamda oliy donishmandlikka erishishdir. 
“Donishmandlik belgisi menga emas, balki barcha bir narsa (birlikda) deb biladigan 
logosdadir”. Biroq logosni bilish oson emas, buning sabablari ko‘p, xususan tabiat 
yashirinishni yaxshi ko‘radi. Bundan tashqari, “ko‘pchilik odamlar hayvonlar 
singari keragidan ortiqcha to‘yib ketgan”. SHuningdek, ana shu ko‘pchilikning 
ustozlari: Gomer ham, Gesiod ham, boshqa xalq kuychilari ham logosni bilishga 
xalaqit berishadi. Ko‘pchilik odamlar nimaga to‘qnash kelishayotganlarini ham 
bilishmaydi. Ko‘p narsani bilish aqlli bo‘lishga o‘rgatmaydi. U olamning yaxlit 
manzarasini o‘rnatishga olib kelmaydi, unga faqat logosni (barcha bir narsa 

---

96 
ekanligini) bilish orqaligina erishish mumkin. Demak, Geraklit fikricha, logosni, 
donishmandlikni dunyoning birligini bilish hammaga ham nasib etavermaydi. Lekin 
odamlar tabiatan aqllidir. “Fikrlash barchaga xos”, “Barchaga o‘zini bilish va 
mulohaza yuritish qobiliyati berilgan”, “Logos barchada mavjud”
1
. 
Geraklit axloqiy qarashlarida odamlarni tabiatan bir-biriga teng deb 
hisoblashga moyil. Biroq ularning amalda teng emasligi aniq. Buni ular 
manfaatlarining teng emasligi oqibati deb biladi . Ko‘pchilik logos bo‘yicha emas, 
hoxishlari bo‘yicha yashaydilar. Bunday kishilar hayoti – “bolalar o‘yini”. Ular o‘z 
xoxishlari hukmronligi ostidadir. Odamlar eshaklar singari somonni oltindan afzal 
ko‘radilar. Vaxolanki, baxt tana ehtiyojini qondirishda emas, balki o‘y-fikr 
yuritishda, “haqiqatni aytish va tabiat qonunlariga quloq solgan holda, ularga mos 
ravishda xatti-harakat qilishdadir”
2
. 
Siyosiy qarashlarida Geraklit faqat nasli bo‘yichagina emas, balki ruhi 
bo‘yicha ham aristokratdir. Uningcha, eng munosib odamlar bir narsani – o‘luvchi 
narsalarni shon-shuhratga ega deb biladilar. Bunday odamlar logosga muvofiq 
tarzda hayot kechiradilar va ular ozchilikni tashkil qiladilar. Unday odamlar bebaho, 
ular “logos bo‘yicha emas, o‘z hohishlari bo‘yicha yashayotgan o‘n minglab 
odamlar o‘rnini bosadi”
3
. Geraklit bitilgan qonunlar tarafdori (u davrdagi 
aristokratiya mavjud urf-odatlarga tayanib ish tutgan). “xalq qonun uchun xuddi o‘z 
uyini himoya qilganidek kurashishi kerak”
4
. Uning ta’kidlashicha, insoniyatga 
tegishli qonunlar yakka – ilohiyotdan oziqlanadi. 
Geraklitning jon to‘g‘risidagi ta’limotida mifologiya elementlari ayniqsa 
ko‘p. Geraklit aytadi: “O‘lim–biz uyg‘ongandan keyin ko‘radigan narsadir”, “inson 
o‘layotganda tunda o‘zi uchun olov yoqadi. Uning ko‘zi o‘chgan bo‘lsa-da, o‘zi 
tirikdir”
5
. Geraklit ta’kidlashicha, Quyosh–tirik jon, unga adolat xudosi Dikl va 
uning xizmatkori Erina qarab turadi. Ular quyoshning me’yordan chiqib 
ketmasligiga qarab turadilar. 
Geraklit ta’limoti ioniyadagi falsafiy fikr rivojining dastlabki natijalari 
yakuni deb baholanishi mumkin. Uning muhim natijalari qatoriga borliqni Yagona 
va Ko‘plik birligida olib tushuntirishi, harakatning qonuniyligi va universalligi 
g‘oyasining asoslanishi, garchi sodda ko‘rinishda bo‘lsada dialektikani naturalizm, 
stixiyali materializm bog‘lashga bo‘lgan urinishlarni kiritish mumkin. Falsafiy 
fikrning Qadimgi Gretsiyadagi keyingi rivojida mazkur g‘oyalar va yondashuvlar 
mukammallashib bordi.
Demokrit (mil. av. 460 –370) birinchilardan bo‘lib borliqning atomlar - 
bo‘linmas zarrachalardan tashkil topganligi to‘g‘risidagi qarashni ilgari surdi. 
Demokrit hayoti to‘g‘risida bir qancha yarim afsonaviy rivoyatlar saqlangan. 
Taniqli zotdan bo‘lib, katta merosga ega bo‘lib qolgan Demokrit barcha boyligini
ilmiy safarlarga sarflaydi. Bu davrda Abderda otadan qolgan merosni bemahsul
1
Чанышев А.Н. Курс лекций по деревней философии.,М.:Высшая школа,1981.-С.137 
2
Антология мировой философии.Т.1,Ч.1-С.280 
3
Чанышев А.Н. Курс лекций по деревней философии.,М.:Высшая школа,1981.-С.138 
4
Антология мировой философии.Т.1,Ч.1-С.280 
5
Чанышев А.Н. Курс лекций по деревней философии.,М.:Высшая школа,1981.-С.138 

---

97 
ishlarga sarf qilish jinoyat hisoblanardi va shuning uchun ham Demokritning ishi 
bo‘yicha jinoiy ish qo‘zg‘atiladi. Lekin Demokrit ilmiy safarlarda yiqqan 
bilimlariga suyanib yozgan asarlarini o‘qib beradi va jazodan qutilib qoladi. 
Alloma Bobil, Fors davlati, Hindiston va Misrga sayohat qilgan, olimlar, magiya 
bilan shug‘ullanuvchilarga shogird bo‘lib tushgan. Demokrit V asr oxiri IV asr 
boshida vafot etgan. Demokrit Levkippning shogirdi bo‘lgan. Bu davrda Abderda 
Sofist Protagor, naturalist va shifokor Gippokratlar yashagan. 
Levkipp va Demokritning fizikaviy va falsafiy qarashlarining asosini 
jismlarning bo‘linmas zarrachalarining mavjudligi to‘g‘risidagi farazlari tashkil 
etadi. Bunday son-sanoqsiz zarrachalarni, ya’ni atomlarni (atomos- bo‘linmas, 
qismlarga kesilmaydigan) mutloq zich va havosiz bo‘lgani uchun bo‘linmaydigan 
zarrachalar deb hisoblashgan.
Demokritning fikricha, doimiy harakatda bo‘lgan 
atomlar bir-birlaridan faqatgina shakli, joylashishi, tartiboti, hajmiga ko‘ra farq 
qiladi. mutafakkirning gnoseologik ta’limotida hissiy bilish bizga mavhum bilim 
berishi, aniq bilimlarga esa faqat aqliy mushohada orqali erishish mumkinligi 
g‘oyasi markaziy o‘rin tutadi. Mutafakkir narsalar rang, ta’m, hid, kabi sifatlarga 
ega emas, ular atomlarning sezgi a’zolarimizda qoldirgan taassurot mahsuli deb 
ta’kidlaydi. 
Havo atomlar hosil qiladigan jismlarda bo‘ladi va ular ana shu havoda
harakatlanishadi. Atomlar bir biridan 1) shakli, ya’ni tashqi ko‘rinishi; 2)
o‘lchamlari; 3) holati va 4) tartibi bilan farq qilinadi
1
. Bo‘shliqdagi harakati 
jarayonida atomlarning ba’zilari bir birining ustidan sakrab o‘tib ketishadi, boshqa 
bir xillari tarqalishib, o‘ralishib ketishadi (shakli mos kelganda) va murakkab 
jismlarni paydo qilishadi. Levkipp va Demokritlar fikricha borliqda atomlarning 
faqat sonigina emas, balki ko‘rinishlari, shakllari ham cheksizdir. Lekin ular 
(shakllar) ko‘rinmaydi, his etilmaydi. Simplitsiyning habar berishicha atom
shakllari soni shuning uchun ham cheksizki, “ular soni boshqasining sonidan 
hech qancha ko‘p emas”. 
Atomistik ta’limot eleyliklar qo‘ygan masala: borliq paydo bo‘lishi ham
yo‘q bo‘lishi ham mumkin emasmi? degan savolning o‘ziga xos echimi edi. Ayni
paytda Levkipp va Demokritlar eleyliklarning ko‘plik (to‘plam)ni, harakatni 
fikralab bo‘lmaydi degan xulosasini inkor etadilar. 
Levkipp va Demokritlar atomlar harakati sababi to‘g‘risidagi masalani 
qo‘yishmaydilar. Buning sababi shundaki, ular harakat atomga avval boshidanoq 
hos bo‘lgan xususiyat deb hisoblashgan. 
Atomistik ta’limot kundalik tajribadagi hodisaga tayanadi. Bu hodisa:
qattiq jismning qisilishidan iborat. Teofrast bergan ma’lumot bo‘yicha Levkipp va 
Demokritlar shunday fikr yuritishgan: agar atomlar oralig‘ida havo bo‘lmaganda 
jismning hajmi qisqarmagan bo‘lar edi. Demak, jismning qattiqligi yoki
yumshoqligiga uning zichligi va siyrarligi mos keladi, degan xulosaga kelganlar.
Atomlar barcha yo‘nalishlarda harakat qilishadi. Ana shuning uchun ham ular 
borliqda muayyan tartibni hosil qilishi ham, yoki tartibsiz xaotik harakatda 
1
Қаранг:Антология мировой философии.Т.1.Ч.-С.324

---

98 
bo‘lishi ham mumkin. (masalan, quyosh nuri derazadan o‘tganda mayda
zarrachalar chang ichida harakatlanayotgandek bo‘lib ko‘rinadi. 
Levkipp va Demokritning fikricha atomlarni har xil kattalikda bo‘lishi, 
ko‘zga ko‘rinmaydigan eng mayda zarracha va katta hajmdagi zarracha
ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. 
Aristotel fikricha, Demokrit cheksiz katta miqdordagi mohiyatni – bo‘sh
fazoni mavjud deb hisoblagan. Lekin bundan xuddi shunday kattalik, o‘lchamdagi
atom ham bo‘ladi, degan xulosa chiqarmagan. 
Demokrit atomni “g‘oya” deb ham atagan, lekin uning jismli shakl, jismli 
“g‘oya” deb hisoblagan. (Platonda “g‘oya”- jismsiz shakl). 
Atom – jismli g‘oya bo‘lsa, u qanday moddiy sifatlarga ega, degan savol 
paydo bo‘ladi. Bunga Demokrit atomlar his etiladigan sifatlarga hid, rang, tovush, 
harorat kabilarga ega emas. Atomlar faqat fazodagi shakli, o‘lchami, holati, tartibi 
bo‘yicha farqlanadi, bu sifatlar his etilmaydi. Sekst Empirik Demokritning quyidagi 
so‘zlarini keltiradi: “Shirin, achchiq, issiq, sovuq va boshqalar faqat fikrda mavjud, 
borliqda esa faqat atomlar va bo‘shliq mavjud, xolos”. 
Shuni ham etiborga olish kerakki, Atomistik ta’limot vaqtining cheksizligi 
to‘g‘risidagi fikr bilan birga rivojlandi. 
Moddiy boshlang‘ich asos va vaqtning abadiyligidan atomistlar tabiatdagi 
barcha predmetlar va hodisalarning zaruriyligini keltirib chiqarishadi. Aesiy bergan 
ma’lumotga ko‘ra, Demokrit (balki Levkipp) hech bir narsa “sababsiz paydo 
bo‘lmaydi, biroq barcha narsalar qandaydir asos va zaruriyatga ko‘ra vujudga 
keladi”, deb ta’kidlaydi. Demokrit fikriga ko‘ra zaruriyat fizikaviy ma’noga ega, u 
“materiyaning qarshiligi, harakati va zarbasi”. U “girdob”ni barcha narsalarning 
sababi deb biladi. Dunyodagi hamma hodisalar zaruriyatga bo‘yunadi. Olamda 
sababsiz paydo bo‘ladigan hech narsa yo‘q va demak, tasodif yo‘q. Demokrit 
fikricha “Kishilar o‘zining mulohaza yurita bilmasliklarini yashirish uchun 
tasodif o‘ylab topishgan. 
Simplitsiy Demokritning tasodif to‘g‘risidagi mulohazalarini quyidagi 
misolda tushuntiradi; kal bosh chol ekin maydoni bo‘ylab yurib ketayotganda, 
uning boshiga toshbaqa tushib ketadi va kalla suyagini sindiradi. Sodir bo‘lgan hol
go‘yoki tasodifdek. Lekin aslida unday emas, u zaruriydir, chunki burgut uning 
boshini tosh deb o‘ylab toshbaqani tashlab yuboradi. (toshbaqa toshga urilganda 
kosachalari sinib, go‘shti ajraladi, burgut uni eyish uchun shunday qiladi). Bu - 
zaruriyat. 
Demokrit tasodifni maqsadga muvofiqlikka qarama qarshi qo‘yib 
tushuntiradi. Uning firicha, har bir narsa to‘g‘risida u nima sababdan paydo 
bo‘ldi, uning sababi nima deb, savol qo‘yish kerak. Bunda qanday maqsadga ko‘ra 
paydo bo‘ldi deb savol qo‘yish o‘rinli emas. Demak, Demokrit tasodifni sababsiz 
narsa deb emas, maqsadga muvofiqlikning inkori deb tushuntiradi. 
Demokrit yozadi : “Bo‘shliq va atomlar – materiyadir, yoki narsalar 
sababidir”
1
. 
1
Ўша жойда-Б.322 

---

99 
Atomizmning yangiligi quyidagi ikki narsada: 1) borliqning cheksizligi va 2)
cheksiz dunyoviy fazoda bir qatda yonma-yon yashayotgan dunyolarning ko‘pligi 
haqidagi ta’limotidir. Levkipp va Demokritning dunyoning cheksizligi to‘g‘risidagi
qarashlari bo‘sh fazoning cheksizligi va atomlarning cheksiz miqdorda ekanligidan 
kelib chiqadi. 
Dunyolar 
sonining 
cheksizligini 
ular 
quyidagicha 
tushuntirishadi:
chegarasizlikdan ajralgan holda shakliga ko‘ra turli xil jismlar “buyuk bo‘shliqda” 
harakatlana borib birgalikda yagona girdobni (vixr) keltirib chiqaradi va jismlar 
unda bir-biriga urilib, parchalanib, aylanib, o‘xshashlari o‘zaro qo‘shilib, 
kattalashib muqim aylanadigan jismlar shakliga kirishadi. SHu tariqa yupqa, nozik 
qismlar tepaga chiqishadi, og‘irlari markazda bo‘lgan sharsimon birikmalar hosil 
qilishadi. Shu tariqa Yer paydo bo‘ladi. Uyirmali harakat davomida Yer yuqori 
qobig‘idan ajralgan zarrachalar muayyan ko‘rinishga ega jismlarni osmon
yoritgichlarini keltirib chiqarishadi. Erga eng yaqin aylana Oy, eng uzoq turgan 
aylana – Quyosh. Bular faqat bir dunyoni paydo qilishadi, qolgan dunyolar ham 
shu tariqa yuzaga chiqishadi. 
Atom to‘g‘risidagi ta’limotni Demokrit matematika sohasiga yoydi. U 
matematik jismlarni (shar, konus, piramida) xuddi atomlar bir-biridan bo‘shliqda 
ajralib turgani kabi, bir-biriga yopishgan teksiliklardan tashkil topgan deb 
tushuntiradi. Masalan, konus uning asosiga nisbatan ko‘p miqdordagi parallel 
aylanalardan tashkil topib, ularning radiusi konus yuqori nuqtasi tomon kichrayib 
boradi. Ular shunchalik ingichkaki, sezgi organlari bilan his etib bo‘lmaydi. 
Atomistik nazariyaga ko‘ra jismlarning bo‘linishi cheksiz davom etmaydi, 
uning chegarasi bor, bu atomdir. Bu fikri bilan Demokrit Zenon oporiyasidagi 
ziddiyatni bartaraf etadi. 
Stereometriyada Demokrit asosiy atomlar element deb Demokrit piramidani 
hisoblaydi. Barcha jismlar piramidalarga ajralishi mumkin. 
Levkipp va Demokrit irratsional munosabatlarni inkor qilishadi. Barcha 
matematik predmetlar jismlar, yuzalar, chiziqlar atomlardir, ya’ni bo‘linmas butun 
elementlardir. Ana shuning uchun ham irratsional munosabatlarning bo‘lishi 
mumkin emas. 
Atomistlar hissiy va aqliy bilishni farq qiladilar. Atomlarni faqat hissiyot
asosida bilib bo‘lmaydi. Buning uchun hissiyot aql tomonidan chuqurlashtirilishi, 
to‘ldirilishi zarur. Demak hissiyot va aql qarama qarshi emas, o‘zaro aloqadadir. 
Aristotel fikricha “Demokrit aqlni haqiqatni biladigan kuch deb
hisoblamaydi; uni jon bilan almashtirib yuboradi”
1
. Demokrit fikricha, bilishning 
ikki turi mavjud: xaqiqiy va qorong‘i. Qorong‘i, bu ko‘rish, eshitish, ta’m, badan va
hid sezgilari. 
Demokritning mantiqiy fikrlari “Kanon”larda (Kanon – “mezon” , “qoida” da 
ifoda etilgan. Unda bilishning uch mezoni farqlanadi: 1) hissiy bilishga oid, 2)
tafakkur, 3) hohlangan va hohlanmaganlar (uning yordamida predmetga 
yaqinlashamiz yoki uzoqlashamiz). Jon va nafas mexanik muvozanatda bo‘ladi, 
hayot ana shunga asoslanadi - ya’ni hayotning o‘limga qarshiligi. 
1
Қаранг: ўша жойда-Б.332 

---

100 
Demokrit bir tomondan xudolar to‘g‘risidagi tasavvurlarga qarshi chiqadi, 
ikkinchi tomondan, ularning mavjudligini tan oladi. Uning fikricha, havo – barcha 
olovli atomlarning makoni. Havo faqat joylashadigan o‘rin emas, u hayot uchun 
nafas olish va nafas chiqarish uchun zarur. Havo olovli dumaloq atomlarning 
uyirmali harakatidan hosil bo‘ladigan obrazlar bilan to‘lib toshgan. Ular xudolar 
bo‘lib, mustaqil, uzoq yashaydigan, parchalanmaydigan xususiyatlarga ega. Ular 
odamga o‘xshamaydi. Xudolarning ba’zilari yaxshilikni keltiradi, boshqalari 
yomonlikni. O‘z ovozlari, ko‘rinishlari bilan xudolar odamlarga ularning kelajagi
to‘g‘risida ogohlantiradi. 
Demokrit madaniyatga rivojlanish maqomini beradi. Madaniyat tabiat 
rivojlanishining davomidir. San’at–tabiatga taqlid qilish demakdir. 
Demokrit etikasining aksiomasi va asosi: ozod grek jamiyatidan ajralgan
individ emas, balki shahar–davlat fuqarosidir, degan fikrdan iborat. Yaxshi
boshqariladigan davlat - bu yaxlit saqlanib turuvchi davlat, u buyuk tayanch. 
Shuning uchun ham davlat manfaatlari yakka kishilar manfaatlaridan yuqori turadi. 
Demokratik fikricha, polisdagi kambag‘allik monarxiyadagi boylikdan afzal. Lekin
demokratiya hamma vaqt ham yaxshi hayotni kafolatlamaydi. “Na sanatga, na 
donishmandlikka ularni o‘rganmasdan turib, erishib bo‘ladi”. “Hayotning maqsadi - 
ruhning, jonning yaxshi o‘rnashib olishi”. 
Donishmandlik uch narsani keltiradi: yaxshi fikrlash, yaxshi gapirish, yaxshi
amallar qilish. Xulq atvor- aql bilan bog‘liq, u bilan belgilanadi. E’tiborga eng 
loyiq narsa – ehtirosga berilmaslik, vazminlikdir. Dono odam yovuzlikdan ham 
ezgulikni ajrata oladi, agar u ana shunga loyiq ilmga ega bo‘lsa. Misol: chuqur
havza ko‘p munosabatda foydali, lekin unda cho‘kib ketish xavfi bor, ya’ni u 
ziyon. Ayni paytda undan (zarardan) qutilish vositasi bor, bu - suzishga o‘rganish. 
Bilim – “ruhning yaxshi o‘rnashishiga” xalaqit beradigan narsalarni bartaraf 
etuvchi vosita.
Demokrit tasodifni inkor qiladi. Uning fikricha, inson sababini bilmagan 
hodisa va jarayonlarni tasodif deb o‘ylaydi. O‘zining ijtimoiy-siyosiy qarashlarida 
faylasuf quldorlik aristokratiyasiga qarshi chiqib, antik demokratiyani ulug‘laydi.