O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Ilk o‘rta asrlar falsafiy tafakkur rivojida appologetika va patristika, 
sxolastika, nominalizm va realizm. Realizm va nominalizm o‘rtasidagi bahs. 
Sxolastika so‘zi lotincha “sxolastika” (grekcha άγνωσία) –“shkola” so‘zidan 
olingan bo‘lib, u zamonaviy falsafa tarixi fanida O‘rta asr (XI-XIV asrlar) G‘arbiy 
Evropa madaniyatida hukmronlik qilgan spekulyativ, falsafiy, dialektik va diniy 
tafakkur tarzining jamlanmasini anglatadi. Ushbu atama, asosan, ikki: salbiy va 
ijobiy ma’nolarda tushuniladi.
“Shkolyar falsafa” yoki “shkolyar ilohiyotchilik” sifatidagi sxolastikaning 
birinchi ma’nosi, o‘tmishni “jonli”, “jonsiz”, “abadiy navqiron” yoxud “eskilik 
sarqiti” kabi jihatlarga ajratuvchi Renessans va ma’rifatparvarlik davri 
mualliflarining ko‘plab asarlaridan kelib chiqqan. Oxir-oqibat “antik davr” va 
“O‘rta asr varvarligi” o‘zidagi foydasiz va keraksiz jihatlarni inkor etish orqali 
“sxolastika” ta’rifini jonli madaniyat tarzi va ta’sirchan so‘zga aylantirdi.
Bu atamaning boshqa bir jihati (sxolastik) “shkola falsafasi” yoki “shkola 
ilohiyotchiligi” bevosita XIII asr O‘rta asrlar maktabi va O‘rta asrlar 
universitetlarining faoliyati bilan bog‘liq. O‘sha zamonlardagi asosiy o‘quv 
predmeti “etti erkin san’at” (septem ark liberalis “trivium” (uch yo‘l): grammatika, 
ritorika, dialektika hamda “kvadrivium” (to‘rt yo‘l): arifmetika, geometriya, 
astronomiya, musiqadan iborat bo‘lgan. Ilk O‘rta asrlarda “kvadrila” fanlari qoida 
sifatida uncha muvaffaqiyat qozonmagan hamda past saviyada qayta ishlangan. 
Pyotr Damiyaning XI asrda aytilgan “Falsafa – dinning cho‘risidir” (pxlosopxia 
ansilla txeologiae) degan fikridan kelib chiquvchi har qanday qarashni avtoritet 
dogmasiga bo‘ysundirish g‘oyasi butun boshli falsafiy, teologik O‘rta asrlar 
ortodoksal madaniyatining asosini tashkil etadi. SHuningdek, sxolastlar uchun din 

---

106 
va tafakkurning o‘zaro munosabati va uning umumiy xarakterli jihatlari “oqilona” 
tarzda universal tizimga bo‘ysundirilgan edi.
Ushbu tizimga ko‘ra, yaratilgan mavjudotlar va xudo haqidagi har qanday 
bilim ikki xil munosabatga ega bo‘lib, ularning biri g‘ayritabiiy yoxud ilohiy vahiy 
vositasida erishiladigan bilim bo‘lsa, ikkinchisi aksincha, inson tafakkurining tabiiy 
tarzdagi beto‘xtov izlanishlari natijasida egallangan bilimdir. Yuqoridagi birinchi 
bilimning me’yori o‘zida cherkov otalarining asarlari avtoriteti va ularning 
sharhlarini mujassam etsa, ikkinchi bilimning me’yori esa, keyingi O‘rta asr va arab 
mutafakkirlarining antik falsafiy an’anasining vakillari Platon, ayniqsa, Aristotel 
asarlariga bitgan sharhlari hisoblanadi.
Sxolastikani “muqaddas kitoblar va o‘gitlar” ko‘rinishidagi falsafiy hamda 
diniy matnlarni interpritatsiyalash (sharhlash) falsafasi deyish mumkin. Bu ma’noda 
u, bir tomondan, haqiqatga tajriba orqali olingan faktlarni tahlil qilish asosida 
intiladigan yangi davr falsafasi, shuningdek, ikkinchi tomondan, haqiqatga ekstaz 
orqali erishadigan mistika bilan keskin kontrast (kuchli ziddiyat) hosil qiladi. 
Matnlarni haqli ravishda avtoritet deya hisoblagan sxolastlar ulardan nafaqat u yoki 
bu savollarga javob topganlar, ayni paytda, ushbu javobsiz savollarning o‘zi aqlni 
yanada charxlashga undagan. Avtoritetlarga murojaat etish bilan barcha savollarga 
echim topib bo‘lmasligini anglash sxolastika fanini asoslashga zarurat tug‘dirdi.
Sxolastika antik falsafadan borliq o‘z asosiga ko‘ra ratsional, shuning uchun 
ham borliq haqidagi ratsional bilimlar imkoniy va aqlga muvofiqdir, degan maslakni 
o‘zlashtirdi. Narsalar haqidagi bilim, avvalambor, ularning mohiyatini va xarakterli 
jihatlarini bildiradi. Bu xarakterli jihat har bir narsaning “turi” va “shakli”ni 
belgilaydi hamda ularni umumiy tushunchalar doirasiga kiritish imkonini beradi. 
Narsalarning mohiyatini bilishning to‘la imkoni mavjud, chunki mohiyat va 
tushunchaning strukturasi bir xil.Ular faqatgina joylashuv o‘rniga ko‘ra farq qiladi: 
mohiyat narsaning o‘zida, tushuncha esa inson aqlida jo bo‘lgan. Garchand Aristotel 
“ikkinchi mohiyat”, ya’ni (tur va jins) bilan “birinchi mohiyat” aniq idrok etiladigan 
narsalar haqida aytsa-da, biroq Aristotelning metafizikasi to‘la ratsional bo‘lib, 
bilish mumkin bo‘lgan mohiyat, ya’ni umumiy tushunchalar orqali qandaydir hissiy 
idrok etiladigan, mohiyati o‘zida mavjud bo‘lmagan, aql bilan anglab bo‘ladigan 
narsalar ko‘zda tutiladi.
Aristotelning mohiyat haqidagi ta’limoti sxolastika doktrinasining o‘zagiga 
aylandi. Biroq u Aristotel metafizikasini qayta ishlash asosida yaratilib, undagi qator 
noaniq shakllar birinchi planga chiqadi. Bu O‘rta asr teologlarining oldiga yangi, 
echimtalab vazifalarni qo‘ygan bo‘lib, bunda O‘rta asr teologloglari borliq va xudo 
tushunchalarini aynanlashtirarkan, Bibliya matnlaridagi mashhur jumla (“Xudo 
Musoga dedi: “Men barcha narsaning mohiyatiman!”)ga tayanib, xristianlik 
ta’limotida ratsional vositalar orqali xudo, olam, inson haqida o‘z qarashlarini ifoda 
etgan. Xristian inson tafakkurida xudodan yuksak narsa yo‘q, zero muqaddas bitikda 
xudo hamma narsaning mohiyati deya ta’kidlangan.
Bu o‘rinda shuni xulosa qilish mumkinki, birinchi mutlaq prinsip - bu borliq. 
SHuning uchun borliq O‘rta asr teologiyasining doktrinasida markaziy o‘rin tutadi. 

---

107 
Umuman olganda, O‘rta asr teologiyasi va falsafasi tom ma’noda borliq haqidagi 
ta’limotdir. 
Keyinchalik butun sxolastik falsafiy an’anaga asos bo‘lgan universal 
tushunchalarning mavqeini belgilash muammosi Boesiy tomonidan “beshta tovush” 
yoki “narsalarning” (voses, res) formal mantiq xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish 
uchun mayda detal sifatida kiritilgandi. Tushunchalarning umumiy jihatlari 
(posprodekament), masalan, “hayvon” (ovqatlanishiga ko‘ra) “insondir”; “turlanish 
farqi” (xususiyat) “aql”, “xususiy belgisi” (lotincha) “ikki oyoqli”, “shaxsiy belgisi” 
(lotincha) “qirra burun”, “moviy ko‘z”. 
Ushbu masalada bahslarning boshlanishiga, dastlab, Porfiriyning mashhur 
“Kirish” hamda Aristotelning “Kategoriya” asarlarida qo‘yilgan, biroq javobsiz 
qolgan quyidagi savollar sabab bo‘ldi:
1.Narsalarning turi va xili alohida mavjudmi yoki ular bizning ongimizda 
mavjudmi?
2.Agar ular mustaqil holda mavjud bo‘lsa, moddiy holda mavjudmi yoki 
nomoddiy holdami?
3. Ular alohida borliqqa egami yoki faqat moddiy narsalardagina mavjudmi?
Keyinchalik Foma Akvinskiy tomonidan aytilgan fikrga muvofiq, unversallar 
uch shaklda mavjud bo‘ladi: ante rem-“narsalargacha (ilohiy intellektda) mavjud”, 
in rem-“narsalarda mavjud” va post rem-“narsalardan keyin (insonlarning ongida) 
mavjud”. O‘rta asr sxolastikasining turli namoyandalari ushbu masalani o‘z 
qarashlariga muvofiq tahlil etdilar. Oqibatda, O‘rta asr sxolastikasida realizm 
(lotincha, res “narsa”), nominalizm (lotincha nomen “nom”), konseptualizm 
(lotincha konseptus “tushuncha”) degan uchta yo‘nalish shakllandi.
Nominalizm yo‘nalishining ta’kidlashicha, narsalarning jinsi va turi faqat 
ongdagina mavjuddir; realizm esa substansional holda, ya’ni mustaqil tarzda mavjud 
bo‘lgan universal tushunchalarning mohiyatini tan oladi; konseptualizm nuqtai 
nazariga ko‘ra, narsalarning jinsi va turiga oid tushunchalar faqat aqldagina 
mavjuddir, biroq reallikda ularning mavjudligiga nimadir muvofiq keladi, ammo 
ular o‘z-o‘zicha substansiya va aksidensiya (belgi, xususiyat) bo‘la olmaydi. 
YUqorida sanab o‘tilgan har bir oqim ikki xil ko‘rinishga ega bo‘lgan: realizmning 
“radikal” ko‘rinishi (Platon qarashlaridan kelib chiqqan bo‘lib), unga ko‘ra, 
faqatgina universal tushunchalar real, substansional, mustaqil holda mavjud 
(Anselm Kenterberiyskiy, Gilom, Petr Lombardskiy, Bonaventura va ko‘plab 
boshqa sxolostlarni mazkur yo‘nalish tarafdorlari sifatida ko‘rsatish mumkin); 
zamirida Aristotel qarashlari yotuvchi realizmning “mo‘‘tadil” ko‘rinishi universal 
tushunchalarning ahamiyati real mavjud, lekin ular substansional, mustaqil holda 
mavjud emas. SHuning bilan birga, ushbu tushunchalar individual narsalarning 
shakli ham deb hisoblaydi Foma Akvinskiy - bu yo‘nalishning asoschilaridan biri. 
Nominalizmning “radikal” ko‘rinishi vakillari narsalarning jinsi va turiga oid 
tushunchalar hech qanday ahamiyatga ega emasligini ta’kidlaydi (Ioann Rasselin); 
“mo‘‘tadil” nominalizm esa bu tushunchalarni alohida narsalarning nomi deya 
ta’kidlaydi (masalan, Uilyam Okkam). SHuningdek, O‘rta asr konseptualizmi ham 
ikki xil ko‘rinishga ega bo‘lib, ularning biri realizm ta’sirida bo‘lgan bo‘lsa (Duns 

---

108 
Skot), ikkinchisi esa, nominalizm qarashlariga moyil edi (Per Abelyar). Mazkur 
bahslarning asoschisi Boesiy o‘zining ayrim asarlarida (“Porfiriyga katta sharhlar”, 
“Mo‘‘tadil”) realist bo‘lib ko‘rinsa, ba’zi asarlarida (“Falsafaning yupanchi haqida”, 
“Radikal”) nominalist kabi taassurot uyg‘otadi.