O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Materiya tushunchasining vujudga kelishi va uning funksiyalari. 
“Materiya” atamasi lotincha materia so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, modda degan 
manoni anglatadi. Shunga qaramay, falsafa tarixida “materiya” tushunchasining 
mazmuni bir necha marta o‘zgargan, tabiatshunoslikning va falsafaning 
rivojlanishiga muvofiq rivojlangan.
Hamma narsalarning asosi bo‘lgan birinchi modda haqidagi tasavvur materiya 
bilan bog‘langan. Materiya yuzaga keluvchi hamma narsalarning substrati sifatida 
namoyon bo‘lgan.
Materiya haqidagi tasavvur shakllanishining quyidagi bosqichlari farqlanadi. 

---

149 
 
Birinchi bosqich antik falsafa davrini qamrab oladi. Falsafa tarixida 
materiya haqidagi dastlabki tasavvurlar «stixiyali materializm»deb ataladi. Ushbu 
materializm o‘z rivojlanishining birinchi bosqichida tabiat hodisalarining Cheksiz
rang-barangligiga asoslangan birlikni tabiiy hol deb hisoblaydi va uning sabablarini 
muayyan moddiy, o‘ziga xos narsadan izlaydi. Antik qarashlarga ko‘ra materiya – 
jismlar va narsalarning o‘zagini belgilovchi birlamchi materialdir. Masalan, 
qadimgi yunon faylasufi Fales suv o‘simliklar, hayvonlar va odamlarga zarurligini 
qayd etib, suvni barcha narsalarning asosi deb elon qilgan. Geraklit Quyosh, 
yulduzlar va boshqa jismlarni yaratuvchi olov hamma narsaning asosi deb 
hisoblagan.
Qadimgi yunon faylasuflari orasida Anaksimandr o‘zining materiya haqidagi 
fikr-mulohazalari bilan alohida ajralib turadi. Uning uchun materiya yoki birinchi 
modda sezish mumkin bo‘lgan konkret jism emas, balki ayrim nomuayyan 
o‘zgaruvchi mohiyatga ega bo‘lgan apeyrondir. Atomistlarda materiya 
tabaqalashgan substrakt ko‘rinishini kasb etadi. 
Materiyaning birinchi ilmiy konsepsiyasini miloddan avvalgi V asrda qadimgi 
atomistlar (Demokrit va boshqalar) taklif qilgan.