O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Makon va vaqt borliqning fundamental shakllari. Makon va vaqt o‘z rang-
barangligida Cheksiz borliqning shakllari sifatida amal qiladi.
Makon va vaqt mohiyati haqida odamlar o‘z rivojlanishining dastlabki 
bosqichlaridayoq fikr yuritganlar va o‘tmishning aksariyat mutafakkirlari ularning 
tabiatini aniqlashga harakat qilganlar. Bu avvalo inson amaliyoti va bilishining 
rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Zero ular kengayib va takomillashib, mazkur 
kategoriyalarni yanada aniqroq va teranroq tushunishni talab qilgan. Xususan, antik 
davrdayoq falsafadan ko‘lamli shakllar va ularni o‘lchash usullari haqidagi fan 
sifatida ajralib chiqqan geometriya ilk aniq fanlardan biriga aylandi. Vaqtga 
astronomik kuzatishlar hamda koinotning boqiyligi va inson hayotining tezoqarligi 

---

179 
haqidagi mulohazalar nuqtai nazaridan ham alohida etibor qaratilgan. Keyinchalik 
«makon» va «vaqt» kategoriyalariga qiziqish hech qachon susaymagan. Ular bilan 
bog‘liq ko‘p sonli masalalar yuzaga kelgan. Ularning eng muhimlaridan biri 
quyidagicha yangraydi: makon va vaqt mustaqil mohiyatlarmi yoki ular faqat 
nimagadir bog‘liq holda keladimi? Matematikadan farqli o‘laroq fizika amalda 
mavjud bo‘lgan makon-vaqt strukturalarini (matematika yaratgan vositalar 
yordamida) bilishga harakat qiladi. Unda bu strukturalarni tushunishga nisbatan 
qarama-qarshi falsafiy nuqtai nazarlardan kelib chiqqan ikki xil yondashuv 
rivojlanadi. 
Substansional yo‘nalishda makon va vaqt materiya va ongga bog‘liq 
bo‘lmagan mustaqil mohiyatlar sifatida qaralgan. Substansional konsepsiya 
asoschilari Demokrit (makon muammosi bo‘yicha) va Platon (vaqtga nisbatan 
yondashuvlarda) makon va vaqtni materiyaga ham, bir-biriga ham bog‘liq 
bo‘lmagan mustaqil mohiyatlar sifatida talqin qilganlar. Demokrit atomlar 
harakatlanuvchi bo‘shliq amalda mavjudligi haqidagi yondashuvni ilgari surgan. 
Uning fikricha, bo‘shliqsiz atomlar harakatlanish imkoniyatidan mahrumdir. 
Demokrit va Epikur makonni atomlardan iborat joy deb tasavvur qilgan va uni 
bo‘shliq bilan tenglashtirgan. Makon mutlaq, bir jinsli va harakatsiz, vaqt esa bir 
tekis oqadi deb hisoblangan. Demokrit, Epikur va Lukretsiy Kar talimotiga ko‘ra, 
makon obektiv, bir xil va Cheksiz . U atomlar joylashadigan joy. Vaqt (zamon)ni 
abadiyat bilan tenglashtirish mumkin – u o‘tmishdan kelajak sari bir maromda 
kechuvchi sof davomlilikdan iborat. Vaqt - voqealar yuz beruvchi joy.
Qadimgi yunon faylasuflari materiya, harakat, makon va vaqtni mustaqil 
substansiyalarga ajratuvchi bu g‘oyalar keyinchalik Nyuton klassik mexanikasida 
rivojlantirildi. 
XVIII-XIX asrlarda substansional konsepsiya – mutlaq makon va vaqt 
konsepsiyasi falsafa va tabiatshunoslikda etakchilik qildi. Bu o‘z mohiyatiga ko‘ra 
metafizik konsepsiya edi, chunki u harakatlanuvchi materiya, makon va vaqtning 
aloqadorligini etiborga olmas edi. Mazkur konsepsiyaga ko‘ra, materiyadan 
tashqarida sof makon yoki moddiy jarayonlar bilan mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan vaqt 
mavjud bo‘lishi mumkin edi. SHunga qaramay, makon va vaqt haqidagi bu 
tasavvurlar muayyan empirik asosdan xoli emas edi. Odatdagi tajriba va past 
tezliklar sohasida, makrodunyoda (makrodunyo esa inson yashaydigan asosiy 
muhitdir) makon, vaqt va harakatlanayotgan narsa o‘rtasida bevosita bog‘lanish 
kuzatilmaydi. Obekt muayyan joydan uzoqlashishi mumkin, lekin buning natijasida 
makon o‘zgarmaydi va yo‘qolmaydi. Vaqt ham shunday tushuniladi, u obektlarga 
bog‘liq emas. Shuning uchun ham bunday yondashuvlar saqlanib qolgan, ayniqsa, 
tabiatshunoslik mikrodunyoni o‘rganishga hali yaqinlashmagan sharoitda keng 
tarqalgan.
Ammo F.Gegel bunday yondashuvlarni qatiy inkor etgan. U makon mustaqil 
bo‘lishi mumkin emasligini qayd etgan, vaqt haqida esa shunday degan: «...hamma 
narsa vaqtda yuzaga kelmaydi va yuz bermaydi, balki vaqtning o‘zi shu shakllanish, 

---

180 
yuzaga kelish va yuz berishdir»
1
. Bu etirozlarida F.Gegel haq edi. Umuman, Gegel 
o‘zining obektiv idealizmida makon va vaqtga etibor qaratmagan, chunki u vaqtdan 
tashqari, boqiy, «sof mantiqiy» xususiyatga ega bo‘lgan bilimlarning mutlaq tizimini 
yaratishga harakat qilgan.