O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat

3. Faktorli eksperimentlar 
O‘zgaruvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni ifodalovchi murakkab 
farazlarni 
tekshirish 
uchun 
faktorli 
eksperimentlar 
qo‘llaniladi.Bunday
farazlarning umumiy ko‘rinishiquyidagicha: " Agar Al, A 2 ... An bo‘lsa 
B"bo‘ladi. Bunday gipoteza (faraz) lar kompleks, farazlar deb ham ataladi
Faktorlieksperimentlar ko‘p o‘Ichovli tadqiqotlarning xususiy hodisasi hisoblanib, 
ularni yo‘Iga qo‘yishda bir qancha mustaqil va tobe' ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi 
aloqani aniqlash lozim. 
Qoidaga muvofiq, faktorli eksperimentlarda bir vaqtning o‘zida 2 turdagi 
farazlar tekshiriladi: 

---

Achilova Odina 
12 
1 Har bir mustaqil ko‘rsatkichga alohida ta’sir ko‘rsatadigan farazlar. 
2. O‘zgaruvchilar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirga ega farazlar, ayniqsa - bir 
mustaqil ko‘rsatkichning boshqa bir ko‘rsatkichga o‘tkazgan ta’sir effektini 
hisobga olgan holda tekshiriladi. 
Faktorli eksperimentning asosiy muammosi bu - bitta mustaqil ko‘rsatkichga 
ega bo‘Igan bir qancha oddiy eksperimentlarni qo‘llagan holda, 2ta o‘zgaruvchilar
o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni aniqlashning yechilishi mumkinligi yoki mumkin 
bo‘lmasligidadir. 
Bir faktorli eksperimentlar psixologiya fanining asosiy ish quroli hisoblanadi. 
Ikki va undan ortiq ko‘rsatkichlarning 1 ta tobe' ko‘rsatkichga ta’sirini o‘rganish 
uchun tadqiqotchilar faktorli eksperimentdan va uning rejasidan foydalanadilar. Bu 
reja ikki va undan ortiq mustaqil ko‘rsatkichlar bilan bir vaqtning o‘zida ishlash 
imkoniyatini beradi. 
Faktorli eksperimentlar faktorli rejaga asosan tuziladi. Eksperimentni faktorli 
reialashtirishxususiyati shundan iboratki, bunda har bir mustaqil ko‘rsatkichlar 
barcha bosqichlarda bir-biri bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. Eksperimental 
guruhlarning soni barcha mustaqil ko‘rsatkichlar darajasiga teng bo‘lishi lozim. Bir 
nechta o‘zgaruvchilarni qo‘shishning, umumlashtirishning eng oddiy usuli bu - 
faktorli umumlashtirishdir. Bunda har bir mustaqil ko‘rsatkich, 2-darajadagi 
ko‘rsatkichni taqozo etadi, 2-si esa 3-sini va shu taxlit davom etaveradi. Mustaqil 
ko‘rsatkichlarni bu ma’noda, faktor deb ham atashadi. 
Bugungi kunda faktorli rejalar psixologiyada keng va unumli tarzda 
qo‘llanilgani bois, o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi o‘zaro tobe'lik umuman kuzatilmaydi. 
Eksperimental rejaning turli variantlardagi klassifikatsiyasi taklif qilingan. 
Unga ko‘ra, eksperimental reja quyidagi asoslarga tayangan holda farqlanadi: 
1) Mustaqil ko‘rsatkichlarning soni bitta yoki undan ko‘p bo‘lishi. 
Bunda, ularning sonidan qat’iy nazar oddiy yoki faktorli reja qo‘llaniladi. 

---

Achilova Odina 
13 
2) Mustaqil ko‘rsatkichlardagi darajalar soni : 2 ta darajada sifatli aloqani 
o‘rnatish, 3 va undan Yuqori darajalarda - son jihatdan aloqalar to‘g‘risida soz 
boradi. 
3) Ta’sirni qabul qilishi. 
Agar "Har bir guruhga - o‘z kombinatsiyasi" sxemasi qo‘llanilsa, unda 
guruhlar o‘rtasidagi reja ko‘zda tutiladi. Agarda, "Barcha guruhlarga-barcha 
ta’sirlar" sxemasi qol-lanilsa, unda rotatsion reja ustida soz boradi. Gotssdenker 
bum kross-individual taqqoslash deb ataydi. 
Faktorli rejadagi faktorlar soni faqatgina sizning taasavvuringiz va dunyo 
aholisining soni bilan chegaralangan bo‘lishi mumkin. Faktorli eksperimentlar 
holatida faktorlarning o‘zi guruh ichidagi va guruhlararo bo‘lishi, shu bilan bir 
qatorda ularni ham birlamchi faktorli eksperimentlarga, ham aralash faktorli 
eksperimentlarga qo‘shish mumkin bo‘ladi. Guruh ichidagi va guruhlararo 
faktorlarni aniqlashda, ularning Yutuq va kamchiliklarini hisobga olishimiz zarur.
Agar har bir guruh ichidagi faktorlarni {2x2} rejasining kontseptsiyasini 
quyidagi jadval (sxema) tarzida ko‘rishimiz mumkin : 
O‘zgaruvchi V (stimul) 
z-bosqich O‘zgaruvchi A 
T/lAV/Ol/ 
A1-B1 
A1-B2 
A2-B1 
A2-B2 
Binder 
1967-yilda 
o‘z hamkasblari bilan ana shunday uslubda 
eksperimentlarining natijalarini tahlil qilgan. U aniqlangan ma’lumotlar qaysi 
tomonga o‘zgarmasin, bu o‘zgarishlar statistik qiymatga ega bo‘la olmaydi deb 
ta’kidlagan. Ya’ni o‘zgarishlarning Yuqoriligi, o‘z-o‘zidan vujudga kelgan 
o‘rtacha qiymatdan ortiq bo‘la olmaydi. O‘z-o‘zidan vujudga kelgan o‘rtacha 

---

Achilova Odina 
14 
qiymat nazoratga ega bo‘lmagan faktor sanaladi. Bu albatta, eksperimentator 
xatosi hisoblanadi. 
Ko‘pincha, kontrolga ega bo‘lmagan faktorlar mavjudligi tufayli, o‘rtacha 
qiymat ayrim og‘ishlarga ega bo‘ladi. Garchi o‘rganilayotgan faktorlar natijalarga 
o‘z ta’sirini ko‘rsatmasa ham. 
Ko‘pgina 
(
statistik tahlil) masalalarida interpretatsiya natijalari "statistik 
qiymatga ega bo‘Igan ma’lumotlar" sifatida ko‘riladi. 
Eksperiment rejasini tuzish gomogenyoki geterogenbo‘lishi mumkin. Bu 
uning mustaqil ko‘rsatkichlar soniga, o‘zgaruvchilar darajasining teng yoki teng 
emasligiga bog‘liq bo‘ladl 
3 ta mustaqil ko‘rsatkichga ega bo‘Igan LxMxN rejasi Lotin kvadrati" 
metodi asosida tuziladi. "Lotin kvadrati" metodi 2 ta va undan ortiq bosqichga ega 
bo‘Igan 3 ta ko‘rsatkichni bir vaqtning o‘zida tekshirish uchun qo‘llaniladi. "Lotin 
kvadrati" ning tamoyili shundan iboratki, 2 ta bosqichga ega har xil o‘zgaruvchilar 
eksperimental rejada bir martagina uchraydi. "Lotin kvadrati" guruhlar sonini 
keskin qisqartirish imkonini beradi. 
O‘zgaruvchilar o‘rtasidagi bo‘lishi mumkin bo‘lgan ta’sirlar 
quyidagilardir: 
- nolga teng bo‘Igan ; 
- ajraladigan; 
- kesishadigan ta’sirlar. 
O‘zaro ta’sirning Yuqori baholanishi dispersion tahlil bo‘yicha, Studentning 
t-mezoni esa, har xil guruhlarning faoliyatini baholashda qo‘llaniladi. 
Barcha 
ko‘rib 
chiqilgan 
variantlarda 
eksperimentni 
rejalashtirishda