O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat

balansirovka usulidan ham foydalaniladi: turli xil sinaluvchi guruhlarga har xil
eksperimental talablar qo‘yiladi. 
Guruhlar miqdorini tenglashtirish natijalarni tenglashtirish imkonini yaratadi. 

---

Achilova Odina 
15 
"Barcha sinaluvchilarga - barcha ta’sirlar" strategiyasi aks ettirilgan rejalarni 
Makk Koll rotatsion eksperimentlar deb ataydi. Kempbell bu rejaga 
kvazieksperimentlar sonini qo‘shib, ular asosida tashqi validlikni boshqarib turgan. 
Faktorli eksperimentlarga misol uchun, konsensus liderli yoki lidersiz 
guruhda yaxshi aniqlanishini bilmoqchi bo‘lsak, qanday boshqa talablarni 
qo‘yishimizni va o‘zimiz qay tomonga o‘zgarishimizni aniqlab olishimiz lozim. 
Guruhning har bir a’zosi qatnashishi shartmi va ular bir xil jinsda bo‘lishliligi, 
kommunikatsiya ya’ni o‘zaro aloqalar erkin yoki tizimlashtirilgan bo‘lishligi, 
guruhdagi muammoni yechish uchun qiyin yoki oson masalani berishimiz 
alohidaahamiyat kasb etadi. Balki sizlar bularning hammasi hech qanday rol 
o‘ynamaydi deb o‘ylarsiz, ammo liderning guruhga ta’sir etish jarayoni uning 
soniga bog‘liqdir. Biz bu ma’noda faktorlar sirasiga guruh sonini va guruh liderini 
hisobga olishimiz lozim. 
Tasavvur qiling, guruhning qabul qilgan qarori nafaqat liderga balki guruh 
soni va qatnashuvchilar jinsiga ham bog‘liq deb o‘ylaylik. Shuning uchun biz 
qatnashuvchilar jinsini 3-faktor deb olamiz va uni 3 bosqichga bo‘lamiz : erkaklar, 
ayollar va aralash guruh(ayollar va erkaklar). Ana shundagina natijalar biz 
kutgandek bo‘lishi mumkin. 
Yuqorida biz faktorli eksperimentlar, rejalar va ularda qo‘llaniladigan usullar 
haqida so‘z Yuritdik. Endi ularning Yutuq va kamchiliklariga to‘xtalib o‘tamiz. 
 Faktorli eksperimentlarning yutug‘i va kamchiliklari. 
Faktorli eksperimentlarning asosiy Yutug‘i shundan iboratki, biz uning o‘zaro 
ta’sirini o‘rganishimiz mumkin. Ozaro ta’sirning o‘rni mustaqil va tobe 
ko‘rsatkichlar
o‘rtasidagi o‘zaro harakatni o‘rganishda benixoyat kattadir. Masalan, 3 
kishidan iborat guruhda liderni aniqlashda qaror qabul qilish oson kechadi, ammo 
guruhdagi shaxslar soni qanchalik ko‘p bo‘lsa, lider bo‘lsa ham bo‘Imasa ham 
qaror qabul qilish va konsensusni topish uchun juda ko‘p vaqt sarf qilish kerak 
bo‘Iadi. Shundan kelib chiqqan holda, aytish mumkinki, liderelikni aniqlash va 

---

Achilova Odina 
16 
qaror qabul qilish o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar guruhdagi shaxslar soniga bog‘liq 
bo‘ladi. 
Faktorli eksperimentlar bizga 3 ta alternativ tanlovni beradi ya’ni biz bir 
holatni yana bir mustaqil ko‘rsatkichga aylantirishimiz, buning oqibatida uning 
aniqligini va natijalarning o‘zgarishini Yuqori darajaga ko‘tarishimiz mumkin 
bo‘ladi. Biz natijalarni keng miqyosda olsak bo‘ladi. Chunki faktorlar tarzida katta 
hajmdagi holatlar va biz aniqligini bilgan, har bir bosqichda Yuqori effektga ega 
bo‘Igan faktorlar olingan. Shunga ko‘ra bizda eng optimal va bajarilishi muqarrar 
bo‘Igan holat bor. Har safar biz bir holatni to‘g‘ridan-to‘g‘ri bir faktorga 
aylantirganimiz uchun eksperiment ham qiyinlashib boradi. Lekin bu 
eksperimentning naqadar chuqur o‘rganishimiz va o‘tkazishimiz uchun qulay 
kontseptsiya sanaladi. Bu albatta uning Yutuqlaridan biridir. 
Faktorli eksperimentning yana bir yutug‘I - uning statistik holatidir. Faktorli 
eksperimentda ma’lum bir holat qaysi tomonga o‘zgarmasin, natijalarni 
o‘zgartirishdan qat 'iy nazar faktorgaaylanadi. Baxolashning o‘zgaruvchanligi esa, 
pasayib boraveradi. Qanchalik holatlar ko‘payib borsa, biz ularni faktorlarga 
aylantiraveramiz, baho qanchalik past bo‘Isa, demak biz aniqlagan har bir farq 
statistik qiymatga ega bo‘ladi. 
Yuqorida 
aytib 
o‘tilgan 
Yutuqlar 
bilan 
bir 
qatorda, 
faktorli 
eksperimentlarning kamchiliklari ham mavjud. 
Faktorli eksperimentning eng asosiy kamchiliklaridan biri uning juda ko‘p 
vaqt va mablag‘ni talab qilishidadir. 
Bizga ma’lumki, ayrim ko‘rsatkichlar boshqa ko‘rsatkichlar bilan aloqaga 
kirishishi mumkinligi bois faktorli rejaga tayanib ish ko‘ramiz. Chunki faktorli 
eksperimentga qo‘shiladigan har bir faktor rejadagi qismlarning shunchaga 
ko‘payishiga olib keladi. Shunga ko‘ra, faktorli rejalar benihoyat chegarasiz 
o‘lchovlarga ega bo‘lishi mumkin. Har bir qo‘shilgan qism qoshimcha vaqt va 
e'tiborni talab qilib, bizdan ehtiyotkorlikni va har bir faktorlar qismini 
tanlamaslikka qaratadi. 

---

Achilova Odina 
17 
Katta masshtabli faktorli eksperimentlarni o‘tkazish uchun kerakli resurslar 
mavjud bo‘lmasa, unda biz bir nechta kichik hajmdagi eksperimentlarni 
o‘tkazishimiz mumkin. Muammoni yechishning asosi shundan iboratki, siz 
mustaqil ko‘rsatkichni har xil eksperimentlarga mansub bo‘lishini va ular o‘zaro 
ta’sirga ega bo‘lmasligini bilishingiz zaruz. Bu tahminni tekshirish uchun esa, 
bizda boshqa imkoniyat ham yo‘q. Mana shunday tahminlarga javob izlash uchun 
ko‘pgina psixologlar real holatlarda keskin yo‘I tutishadi. Kichik eksperimentlarni 
o‘tkazib, faktorli rejalarni qo‘llashadi. 
Katta faktorli eksperimentlarga yondashuvning yana bir juda murakkab usuli 
mavjud. Bu his-tuyg‘ularni chegaralash metodidir. (Mayers 1971 yil) Bu metod 
faktorli reja ichidagi qismlarni aniqlashga yordam berib, tobe' ko‘rsatkichdagi 
maksimal va minimal, aniq to‘ldiruvchilarsiz paydo bo‘ladigan qismlarni 
anglatadi. Bu metodni qo‘llashning asosiy hissiy chegarasi bu boshlovchi 
eksperimentatorning belgilangan qolipdan chetga chiqishidir. 
Faktorli eksperimentlarda yuzaga keladigan 2- qiyinchilik - natijalarning