O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sirtqi ta’lim bo’limi tarix ta’lim yo’nalishi

Qoraxoniylar davlati. Siyosiy tarix.
Qoraxoniylar davlati yoki qisqacha Qoraxoniylar — 840-1212 yillar oraligʻida Oʻrta Osiyo va Movarounnahrda hukmronlik qilgan turk sulolasi. Bu Markaziy Osiyoda barpo etilgan birinchi islom sulolasidir.
Afzal qarashga ko‘ra, Qoraxoniylar davlati qarluq turkiy qabilalariga mansub edi. 389/999-yillarda Ilekxon (388-403/998-1013) qo‘mondonligi ostidagi qoraxoniylarning hujumlari ularga Movarounnahr hududidagi hukmronlikni qo‘lga kiritish imkonini berdi ^[
Bu hujumlar Somoniylar davlatining qulashi haqida ham xabar berdi. Chunki hujumlardan keyin Qoraxoniylar davlati mintaqadagi Somoniylar davlatining koʻp joylarini bosib oldi. Qoraxoniylar davlati ichki nizolar va boʻlinishlar bilan koʻp davrlarni boshidan kechirdi. Bo‘linishlar va ichki nizolar, tabiiyki, davlat boshqaruvida sheriklik tizimini qo‘llash natijasida sodir bo'lgan. Chunki davlatda bir vaqtning o‘zida ikki xil hukmdor bo‘lgan: Buyuk xon va oddiy xon. Buyuk Xon davlatning sharqiy qismida istiqomat qilgan va sharqiy tomonni boshqargan. Boshqa Xon g‘arbda istiqomat qilib, davlatning g‘arbiy qismini boshqargan.
Qoraxoniylar davlati yoki Turk xoqonligi — 840—1212 yillar oraligʻida markazi hozirgi Qirgʻizistonda joylashgan Oʻrta Osiyo yerlarida hukmronlik qilgan turk davlati.
Ayrim tarixiy manbalarda bu saltanat “Ilexon saltanati” deb yuritiladi. Topilgan tangalarning koʻpchiligida “Ilek (Ilik, qoʻl va boshqalar)” tipik soʻz bor. Masalan, islomiy manbalarda Ali ibn al-Asir bu sulola nomini al-Hoqoniya, al-Haniya yoki al-Afrasiya deb taʼriflagan.
Tarixshunoslik va uslubga ko‘ra, eng to‘g‘ri nomenklatura "Et-Türkü‘l-Hakaniyye" , ya‘ni Kasgarli Mahmud aytganidek , "Turk xoqonligi" deganidir.
Davlat nomi ikki turkiy soʻzdan iborat: Kara va Xan. “Kara” turkchada qora vazodagonlikni bildiradi, “xon”, toʻgʻrirogʻi xoqon esa tanhu, jabg‘u, yabgʻu, ilbey kabi hukmdorlarga beriladigan turkcha unvondir.
Omeljan Pritsak masalani boshqa tomondan tushuntirdi. Qora, qizil, oq va ko‘k turklarda to‘rt yo‘nalishni ifodalaydi. Kompas shimoliy tomonni ko‘rsatadi va aksariyat shaharlarda bu yo‘nalishlarning darvozalari alohida nomlanadi.
Balxning shimoli, ya‘ni Karaning yo‘nalishi (tomoni) turk darvozasidir. Janub darvozasi hind, gʻarbiy darvozasi yahudiy, sharqiy darvozasi esa xitoy. Qora kuchli, ulug‘vor va jasur degan ma‘noni ham anglatadi. Shuning uchun ular bu nomni olishlari kerak edi.
Mahmud G‘azniyga xitoylar tomonidan berilgan “Qoraxon” atamasi ham xuddi shunday ma’noga ega. "Qora" buyuklik, balandlik va ustunlikni anglatadi.
840 yilda Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yagʻma" yoki "ilakxon" boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga turli turkiy urugʻlar - qarluqlar, chigillar, argʻular, yagʻmolar va boshqa xalqlar kirgan boʻlib, ular 960-yilga qadar islom dinini qabul qilganlar.