O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti

Rassomlik san‟ati. Bu san‘at turi ham qadimdan mavjud, uning dastlabki namunalarini qadimgi tosh 
asridagi g‘orlar devoriga ishlangan rasmlarda ko‘rish mumkin. Ularda asosan ov hayvonlari va inson tasviri 
berilgan. Keyinchalik tasvirda tabiat ko‘rinishlari ham aks ettira boshlangan. Dastlab ular bir yo‘lda – rangli va oq-
qora rang tasvir sifatida Sharqda (Xitoy, Hindiston, musulmon mintaqasida) xattotlik, kitobat bezagi sifatida 
taraqqiy topgan, biz ularni hozirgi zamon tili bilan minatyuralar deb ataymiz. Minatyuralar odatda rangli bo‘lgan va 
ko‘pincha tabiat (daraxtlar, cho‘llar, butoqlar) fanidagi inson, qushlar, xayvonlar tasvirini o‘z ichiga olgan holda 
kitobdagi mazmunning bir qismini ifodalagan, boshqacha qilib aytganda, bosma texnikasi qo‘llanila boshlangunga 
qadar ular grafika – kitobiy rasmlar vazifasini bajargan. 
Rassomlik san‘atining yana bir ko‘rinishi qadimda saroy devorlariga ishlangan katta hajmli rangli tasvirlar 
bilan bog‘liq. Ularni hozirgi davr pannolarining ibtidosi deyish mumkin. M., Afrosiyobdagi to‘y marosimini aks 
ettirgan yoki Varaxshadagi hayvonlar bilan olishayotgan bahodirning tasvirlari (VII-VIII asrlar) shular jumlasidan. 
Keyingi paytlarda bosma texnikasining vujudga kelishi va san‘at turlarining taraqqiy topib borishi 
natijasida rassomlik uch turga bo‘lindi: devoriy rasmlar (ko‘rgazmali-amaliy san‘at), rangtasvir va grafika – kitob 
bezash san‘ati. Ko‘rgazmali-amaliy san‘at turini ko‘rib o‘tganimiz uchun rangtasviri to‘xtalamiz. 
Rangtasvir voqelikning san‘atkor tanlagan nuqtayi nazardan mo‘yqalam va bo‘yoqlar vositasida muayyan 
tekis materialga rasm tarzida tushirishdan iborat. Unda rassomning uslubi, bo‘yoq tanlashdagi mahorati, nur va 
soyalar o‘yini Yangicha kompozistion yondashuv kabi san‘atkor iste‘dodini belgilaydigan jihatlar muhim 
ahamiyatga ega. Aynan ana shular tufayli rassom tabiat, jamiyat, shaxs hayotidagi voqea-hodisalarning
takrorlanmas serjilo manzaralarini bizga etkazib beradi, voqelikdagi estetik xususiyatlarni rang vositasida 
tasvirlaydi. Rassom bularning hammasini faqat rasm yo‘li bilangina emas, balki rasmga o‘xshash lekin aslida rasm 
bo‘lmagan havo, nur, tuman v.h. singari asarning estetik ruhini belgilab beradigan chiziq tasvirlar vositasida in‘ikos 
ettiradi. Buning yorqin misoli sifatida iste‘dodli o‘zbek rassomi V. Oxunovning ―Tashlandiq odam‖asarini 
ko‘rastish mumkin. Unda rang, nur, soya fonida baland kunda va unga qo‘yilgan bosh tasviri berilgan, atrof bilan 
kunda bir olam, bosh o‘zi bir olam. Diqqat bilan kuzastangiz, qaysi rankkursdan qaramang, kundaga qo‘yilgan 
olamni ko‘rasiz va ekzitenstiyachilar ta‘biri yodingizga tushadi, o‘z holiga tashlab qo‘yilgan olamdagi tashlandiq 
odam. Tasvirning nochiziqligi, ranglarning kontrastlikka asoslangan tarzda qorishuvi, ko‘zi yumilgan bosh va 

Bulbul tarоnalari. 5-tоmlik, 5-tоm. T., G‘.G‘ulоm nоmidagi Adabiyot va san‘at nashriyoti, 1973, 110-b. 
198
Bulbul tarоnalari. 2-tоm, 534 b. 
199
Alpоmish. T., G‘.G‘ulоm nоmidagi Adabiyot va san‘at nashriyoti, 1979 y., 13-b. 

---

hilpirashini hohlagan, lekin hilpirashga majoli yo‘q sochlarining tashqi olamiga ulanib ketishi ulkan bir fojeaviylik 
ruhini ufurib turadi, asarni kuzatar ekansiz, seskanganingizni ham, ho‘rsinganingizni ham sezmay qolasiz.
200
Biz zamonaviy rangtasvir haqida mulohaza yuritdik. Mumtoz rangtasvir namunalarini esa muzeylarda ko‘p 
uchratgansiz. Rembrand, Rubens, Rafael, Botichelli, Bryullov, Surikov, Levitan, Tansiqboev, Ahmedov, Choriyev 
va boshqa ulug‘ rassomlar asarlari shular jumlasidan. 
Rassomlik san‘atining yana bir ko‘rinishi bu grafikadir – ham rasm, ham bosma badiiy asa. M., taniqli 
rassomimiz M.Reyx tomonidan V. Yanning ―Chingizxon‖ romaniga ishlangan rasmlari, mashhur rus haykaltaroshi 
va rassomi V.Favorskiyning Robert Byorns asarlariga yog‘ochdan o‘yib ishlagan gravyuralari har ikkisi grafik 
asarlaridir. Grafika rangtasvirga yaqin, lekin ayni paytda qat‘iy chiziqlilik xususiyati egaligi va rangga ko‘ra 
voqelikning muayyan tasvirini aks ettirishi bilan ajralib turadi. Ayni paytda u doimo rangtasvirdagi asarlarga 
nisbatan hajman kichik bo‘ladi. Chunki grafika eng avvalo kitobda nashr etishi uchun mo‘ljallanadi. SHu bois 
undagi rangtasvir unsurlari bosma texnikasiga moslangan bo‘ladi. O‘zbek rassomlari grafikaning nihoyatda go‘zal 
namunalarini yaratganlar. CH.Ahmarovning ―Ravshan‖ dostoniga, V. Kaydalovning o‘zbek xalq dostonlariga, 
I.Ikromovning Navoiy va Pushkin asarlari muqovalariga ishlagan rasm hamda bezaklari shular jumlasidan. 
Rassomlik san‘atida qadimgi minatyura yana tiklanganligini ham ko‘rish mumkin. Bunga iste‘dodli grafik 
rassom T. Muhamedovning o‘zbek halq ertaklariga ishlangan rasmlari, Sh.Muxammadjonovning ‖Mahmud 
Qoshg‘ariy‖, ―Chilangar Kova qo‘zg‘aloni‖ kabi asarlarni misol bo‘la oladi. T.Muhamedov minatyuralarida asosan 
takrorlanmas grafika san‘atini ko‘ramiz, Sh. Muhammadjonovni rangtasvir, usulida zamonaviy minatyurani 
boyitayotganiga guvoh bo‘lamiz. T.Muhamedov asosan kulgilikka, Sh.Muhammadjonov esa ko‘proq go‘zallik va 
ulug‘vorlikka e‘tiborni qaratadi. 
Xullas, rassomlik ―qarimaydigan‖ san‘at turi sifatida har bir zamonda o‘z imkoniyatlarini kengaytirib 
borayotgan katta tarbiyaviy ahamiyatini susaytirmagan faol estetik faoliyatdir. 
Musiqa. Agar rassomlik san‘atida deylik uning manzara janridagi Levitanning mashhur ―Qarag‘ayzor‖ 
asari ko‘z oldimizda muayyan ma‘noda tugallangan rangtasvir sifatida namoyon bo‘lsa, musiqa asari, m., 
Betxovenning ―Oydin sonata‖si yoki Hoji Abdulazizning ―Guluzorim‖ kuyi ohanglar vositasida tinglash jarayonida 
chizilayotgan rangtasvirdir. Ya‘ni rangtasvir badiiy mazmundagi markazni in‘ikos ettirgan holda ibtido bilan 
intihonni tasavvurimizga havola qilsa, musiqada ibtido, markaz va intiho asarning o‘zida mujassam bo‘ladi. SHu 
bois rassomlik san‘atini ranglar musiqasi, musiqani esa tovushlar tasviri deyish mumkin. Ayni paytda musiqa 
rassomlikdagi yoki badiiy adabiyotdagi aniq yo muayyan tasvirlash imkoniga ega emas, lekin u ohangdor tovush 
orqali inson qalbiga kuchli ta‘sir ko‘rsatish, uning ruhini qisqa vaqt ichida o‘zgartirish qudratiga ega. Bu jihatdan 
unga teng keladigan san‘at turi yo‘q. Shu sababli musiqadagi ―musiqiylik‖ tushunchasi barcha san‘at turlari uchun 
yuksak mahorat ma‘nosini anglatadi. M., she‘riyatdagi musiqiylik, nasrdagi musiqiylik, me‘morlik – qotib qolgan 
musiqa, ranglar musiqasi v.h. 
Musiqa san‘ati keskin farqlanadigan milliylik va mintaqaviylik xususiyatiga ega. Xususan, G‘arb bilan 
Sharq musiqasida intonastiya, ohang, ijro uslublari va usullari, musiqiy asboblarning xar xilligi yaqqol ko‘zga 
tashlanadi. To‘g‘ri, g‘arbliklar va Sharqliklar odam sifatida bir-biriga (ichki dunyosi nuqtayi nazaridan) muayyan 
o‘xshashliklarga ega bo‘lganidek, ularning musiqasida, ijro asboblarida qay ma‘nodadir umumiylik bor. M., ba‘zi 
franstuz, olmon xalq qo‘shiqlari bilan o‘zbek xalq qo‘shiqlari orasida intanastion o‘xshash jihatlarni, fortapiyano 
bilan chang, g‘ichchak bilan skripka, nay bilan fleyta v.b. musiqiy asboblarda umumiy tomonlarni uchratamiz. 
Lekin, ayni paytda biz Mostart asarlari bilan Hoji Abdulaziz asarlari orasidagi katta farqni darhol anglab 
etmasligimiz mumkin emas. Chunki musiqa pardalar pastu balandligiga asoslangan, oddiy tovushga qaraganda 
uzoq davom etadigan ohangdor tovush vositasida inson ichki dunyosini ifodalaydi. Eng avvalo ana shu ichki dunyo 
inson millatini, mentalitetini belgilaydi, uning tashqi ko‘rinishidagi farqlar ham ayni o‘sha ichki dunyo bilan 
bog‘liq. Shu sababli musiqani millatning qalbi deb atashlari bejiz emas. M. F.Verdinelning ―Jiz‖ operasini tomosha 
qilib o‘tirgan oddiy o‘zbek dehqoni ―Nima bu oddiy gapni qo‘shiqqa o‘xshatib, uning ustiga juda baland ovozda 
aytadi‖, deb hayron bo‘ladi va uni rasmona estetik idrok eta olmaydi. Ammo o‘sha dehqon Sulaymon YUdakovning 
―Maysaraning ishi» operasini har gal Toshkentga kelganda jon qulog‘i bilan, maza qilib eshitib, tomosha qiladi. 
Unga oddiy gapni qo‘shiq qilib aytilishi ham, ovozlardagi intonastiya ham erish tuyulmaydi, bularni u sezmaydi 
ham asarni estetik zavq bilan idrok etadi. Chunki ―Jizel‖ – Yevropa mentalitetining italyan kishisining qalbiga, 
‖Maysaraning ishi‖ o‘zbekning qalbiga mos milliy ohanglar uyg‘unligi bilan murojaat qiladi. 
Biroq, musiqa mohiyatan umuminsoniy tabiatga ega, qaysi millatga taalluqli bo‘lishidan qat‘i nazar, 
musiqa tarjima qilinmaydi, rassomlik san‘atiga o‘xshab, uning tili – bitta. Faqat o‘sha tilni tushunish uchun har bir 
millat o‘z estetik tarbiyasini yuksak darajasiga ko‘tarishi, estetik didini ilmiy-amaliy asosida shakllantirishi lozim. 
Nima uchun Muhiddin Qoriyoqubov XX asrning 30-yillarida, Munojot Yo‘lchieva 90-yillarida Parij konstert 
zallarida bergan konstertlariga ko‘pchilikka chipta etishmagan, zalga kirganlar esa ularni bir mo‘‘jizaday 
tinglashgan, konstert so‘ngida deyarli yarim soat tik turib qarsaklar bilan olqishlashgan. Demak, hali bizning estetik 
tarbiyamiz, didimiz franstuzlarga qaraganda ancha past. SHuning uchun ham biz Yevropa musiqa san‘at durdonasini 
ham rosmana idrok etolmaymiz. Vaholanki, jahonda barcha sohada integrastiyalashuv jarayoni jadal sur‘atlar bilan 
bormoqda. O‘zbek estetikasining vazifasi ana shu jarayonda millatimizning to‘laqonli ishtirokini ta‘minlashga 
xizmat qilishdir. 
200
Qarang. ―San‘at‖jurnali, 1991 y, 5-sоnidagi zarvaraq.

---

Musiqa san‘atida qo‘shiq janrining o‘rni alohida uni ba‘zan qo‘shiqchilik san‘ati ham deb atashadi. Chunki
aynan qo‘shiq, ohangdor inson ovozi musiqaning vujudga kelishida ulkan rol o‘ynagan. Aynan qo‘shiq ohangga 
solingan so‘zlar orqali millat tarix-dn, xalqning ijodiylik qobiliyatidan bizga xabar beradi. Eng go‘zal, eng badiiy 
yuksak xalq she‘rlari qo‘shiqlar matni sifatida yuzaga kelgan. Masalan: 
Andijonda o‘t yoqsam, 
O‘shda tutun. 
Bu dunyoda bormikan 
Bag‘ri butun. 
Bu dunyoda bo‘lsa agar 
Bag‘ri butun, 
Qog‘ozdan hazon yasang, 
Guldan – o‘tin. 
Bu satrlardagi o‘xshatishlarni, majoziylikni, ohangga solingan inson qismatining badiiy qiyofasini hech bir 
buyuk san‘atkorda uchratolmaysiz. Buni faqat xalq dahosigina yaratishi mumkin. Ayni paytda muayyan shoirning 
sheoriy matniga bastakorlar tomonidan maxsus kuy bastalash asosida ham qo‘shiqlar vujudga keladi. Ularning eng 
yaxshilari mumtozlik maqomini oladi. Qo‘shiq janri ko‘rinishlarga boyligi bilan ham alohida ajralib turadi: tarixiy 
qo‘shiqlar, marosim qo‘shiqlari, laparlar, lirik qo‘shiqlar siyosiy qo‘shiqlar, ariyalar, intermeststolar. v.h. 
Musiqaning turlari va janrlari juda ko‘p: xalq musiqasi, mumtoz musiqa, simfonik musiqa, vokal, musiqa 
v.h. Biroq u qaysi janrda bo‘lmasin, Y.Baxning organ uchun yozilgan xorallarimi, «CHo‘li Iroq» kuyimi, 
SHopenning etyudimi, Tarkanning qo‘shig‘imi – hammasi inson hissiyotlarini tarbiyalashda, ularni hayvonlikdan 
insoniylikka ko‘tarishda va bu hissiyotlarni noziklashtirishda muhim ahamiyatga ega. Zero musiqa inson qalbini 
hilmlashtiruvchi, yumshatuvchi eng kuchli estetik omildir.