O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi andijon davlat universiteti
Download 0.96 Mb. Pdf ko'rish
|
fonetik sath birliklari
- Bu sahifa navigatsiya:
- III. Intonatsiyaning til va nutqdagi roli
- Fonemika
- Hozirgi o‗zbek adabiy tili vokalizmi tizimi quyidagi oppozitsiyalarni o‗z ichiga oladi: 1.
|
II. Intonatsiya turlari - intonatsiyaning yuqorida sanab ko‗rsatilgan prosodik elementlar ishtirokida shakllangan maxsus ko‗rinishlari. Ularga quyidagilar kiradi: 1. Tugallangan intonatsiya. Har bir gap nisbiy tugal intonatsiyaga ega bo‗ladi. 2. Tugallanmagan intonatsiya. Ayrim so‗z yoki so‗z birikmasining gap emasligini bildiradigan intonatsiya. Masalan: A‘lochi talaba (aniqlovchi- aniqlanmish qolipidagi birikma. Bunda intonatsion tugallik yo‗q). Talaba -
ohang. Bu ohang emotsional gaplarda qo‗llanadi. 6. Chaqiruv yoki undash intonatsiyasi - undalmalarga, vokativ gaplarga, buyruq gaplarga xos intonatsiya. 7. Sanash intonatsiyasi - teng grammatik munosabatda bo‗lgan so‗zlarni - uyushiq bo‗laklarni bog‗lovchi fonetik vosita. 34
8. Emfaza - nutqning emotsional jihatdan ifodalanish darajasining kuchayishi. III. Intonatsiyaning til va nutqdagi roli: a) gapniig intonatsion tugalligini ifodalovchi muhim vosita sifatida xizmat qiladi; b) gapning ifoda maqsadiga va emotsionallikka ko‗ra turlarini farqlashda ishtirok etadi; v) sintaktik aloqalarni ifodalovchi muhim fonetik vosita sanaladi. 35
II BOB TOVUSH STRUKTURASINING FONONOLOGIK ASPEKTDAGI TADQIQI 2.1. Fonema til birligi sifatida
Biz yuqorida nutq
tovushlarining fizik-akustik hamda fiziologik-artikulyatsion tomonlari haqida qisqacha to‗xtalib o‗tdik. Nutq tovushlarining uchinchi jihati, lingvistik sathda vazifaviy (funksional) tomoni borligi bilan ahamiyatlidir.
Fonologiyaning birligi fonemalardir. Fonema — so‗z va morfemalarni shakllantiradigan va ularning ma‘nolarini farqlash uchun xizmat etuvchi, boshqa mayda bo‗lakka bo‗linmaydigan tilning eng kichik tovush birligidir. Fonemalar haqidagi ta‘limot fonologiyadir. Fonologiya ma‘lum bir tildagi fonemalar sistemasini, ularning farqlash belgilarini o‗rganadi. Fonema termini hozirgi tilshunoslikda qat‘iy o‗rin olgan bo‗lsa ham, ammo uning maqomi masalasida xilma xil qarashlar bor. Fonema tilning eng kichik tovush birligi ekanligi haqidagi dastlabki ma‘lumot I.A. Boduon de Kurtenega mansubdir. Lekin bungacha sharq tilshunosligida garchi fonema termini bilan nomlanmagan bo‗lsa ham, lekin ma‘no farqlash uchun xizmat qiladigan eng kichik tovush tipi haqidagi tushuncha mavjud edi. Hind tilshunoslari, turkiyshunoslar bu tushunchaga alohida ahamiyat berganlar. Xususan, Mahmud Qoshg‗ariy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Boburlar tovushning ma‘no farqlash tomoniga katta ahamiyat berganlar. Turkiy tillarning fonetikasi yuzasidan Mahmud Zamahshariy ham fikr yuritadi va tovush bilan tovush tipi bir-biridan farqlanadi.
O‗zbek tili fonologiyasining shakllanishida Alisher Navoiyning roli beqiyosdir. Navoiyning tilshunoslik bo‗yicha merosini tadqiq etgan barcha olimlar uning umumlashgan tovush tipini juda yaxshi farqlagani haqida ma‘lumot beradilar. Darhaqiqat, Navoiy o‗zbek (turk) tilidagi tovush tiplarini so‗z tarkibida ma‘no farqlash xususiyatiga qarab ajratadi. Bu usul hozirgi tilshunoslikda 36
fonologiya ilmida fonemalarni ajratishning eng ishonchli usuli sifatida keng qo‗llanilmoqda.
Afsuski, bu usul Alisher Navoiy nomi bilan emas, balki N.S. Trubetskoy nomi bilan bog‗lanmoqda. Bunga asosiy sabab shuki, N.S.Trubetskoy ana shu usul asosida butun bir fonologik konsepsiya yaratdi, bu konsepsiya dunyo tilshunosligiga keng tarqaldi.
Shunday qilib, hozirgi tilshunoslikda fonema nazariyasi I.A.Boduen de Kurtene va uning shogirdlari nomi bilan bog‗lanadi.
Fonema termini tilshunoslikka Boduen tomonidan kiritildi. Boduen 1870 yildagi «XIX asrgacha bo‗lgan qadimgi polyak tili haqida» nomli magistrlik dissertatsiyasida fonema haqida fikr yuritadi va uni etimologik — morfologik birlik sifatida talqin etadi. Boduen de Kurtenening fonema haqidagi bu konsepsiyasi ayni shu holda uning shogirdi N. V. Krushevskiy tomonidan rivojlantirildi. I. A. Boduen de Kurtenening fonema haqidagi tushunchasi o‗zgarib bordi. Xususan, «Slavyan tillari qiyosiy grammatikasining ayrim bo‗limlari», (1981 y.) asarida fonemani, bir tomondan, «so‗zning fonetik bo‗linmas qismi» hisoblasa, iikinchi tomondan, morfemalar tarkibidagi tovush o‗zgarish qonuniyatlarini hisobga olgan holda, boshqa mayda bo‗lakka bo‗linmaydigan tovushlargina emas, balki morfema yoki so‗zning tarkibida bo‗lakka ajralmaydigan bir butun holdagi ikki va undan ortiq tovushlar ham fonema bo‗lishi mumkinligini ko‗rsatadi. Shu bilan birga xuddi shu yerning o‗zida fonemaning quyidagi ikki farqli tomoni borligini ham ko‗rsatadi: 1) antropofonik (ya‘ni akustik— artikulyatsion) xususiyatlarning oddiy
umumlashmasi, morfemaning harakatlanuvchi kyumponenti va ma‘lum mrfologik kategoriya belgisi. XIX asrning 90-yillaridan boshlab, I.A. Boduen de Kurtenening fonemaga oid qarashlarida psixologizm elementlari ko‗proq ko‗zga tashlanadi. Uning fikricha, faqat insonning psixik mexanizmini taxlil qilish orqaligina til qonunlarini, til mexanizmining vazifalari va taraqqiyotini anglab olish mumkin. Shundan kelib chiqib, u o‗zining fonema haqidagi dastlabki fikrlarini o‗zgartiradi va fonemaga sof psixologik ta‘rif beradi. Bu ta‘rifda fonema nutq materialida bevosita kuzatib
37
bo‗lmaydigan xodisa sifatida tavsiflanadi: 1894 yilda (polyak tilida ) yozilgan "Fonetik alternatsiyalar nazariyasi yuzasidan tajriba" ("Opыt teorii foneticheskix alternatsiy") nomli asarida u fonemani tovushlarning psixik ekvivalenti deb ta‘riflaydi, 1 1912 yilda e‘lon qilingan "Fonema" nomli maqolasida 2 , shuningdek, "Tilshunoslikka kirish" kitobida 3 ham olim shu fikrida qoladi: "...bizning psixikamizda tovush xususida, aniqrog‗i, tovushni talaffuz qilish paytidagi murakkab ish kompleksi haqida doimiy tasavvur shakllangandir. Biz uni fonema deb ataymiz",- deydi u o‗z kitobida. Tilshunoslikda fonologiyaning fan sifatidagi maqomi xususida ikki xil fikr mavjud.
tovushlarini, fonologiya esa til tovushlarini o‗rganadi: nutq tovushlari haqidagi ta‘limot (fonetika) aniq fizik xodisalarni, til tovushlari haqidagi ta‘limot (fonologiya) esa shu tovushlarning lisoniy-vazifaviy xususuyatlarini tadqiq qiladi, shunga ko‗ra ularning tadqiqot metodlari ham har xil: fonetika tabiiy fanlarning tadqiqot metodlariga, fonologiya esa lingvistik tadqiqot metodlariga asoslanadi. 4
muayyan tilning fonemalari tizimini, bu tizimdagi har bir fonemaning "semantizatsiyalashgan" (fonologizatsiyalashgan) belgilarini shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o‗rganmasdan tadqiq qilib bo‗lmaydi. Demak, fonologiya aslida fonetikaning o‗zi, faqat uning yuqori boskichi, xolos. Binobarin, fonolog bir vaqtning o‗zida fonetist bo‗lmay iloji yo‗q, ayni paytda fonetist ham doimo (shu jumladan, fonologiya paydo bo‗lgan davrgacha ham) ma‘lum darajada fonolog bo‗lgan, chunki u umuman tovushni emas, balki til tovushlarini o‗rgangan. 5
Ma‘lumki, fonetikada tovush va bo‗g‗in segment birliklar, urg‗u va intonatsiya (oxang) esa supersegment birliklar tarzida tavsiflanadi. Fonologiyada bu birliklar lisoniy-vazifaviy xususiyat taqozosi bilan fonema (tovush), sillabema (bo‗g‗in),
1 Бодуэн де Куртенэ И.А. Опыт теории фонетических альтернаций. Избранные труды по общему языкознанию. М.,1963. Т.1. 2 Бодуэн де Куртенэ И.А. Фонема. Избранные труды по общему языкознанию, М., 1963. Т.1. С. 351-352. 3 Бодуэн де Куртенэ И.А. Введение в языкознание. Избранные труды по общему языкознанию, М., 1963. Т.2. С. 253 - 254 , 289 - 290 . 4 Трубецкой Н.С. Основы фонологии (русск. пер.) М., 1969. С. 9. 5
Кратчайшая звуковая единица в составе слова и морфемы// История... языкознания. Хрестоматия. M.: Высшая школа, 1988. С. 195- 196.
38
aksentema (urg‗u) va intonema (intonatsiya, oxang) deb nomlanadi, fonologiyaning o‗zi esa segmental fonologiya va supersegmental fonologiya kabi ikki turga ajratiladi. 1
Segmental fonologiyaning asosiy birligi fonemadir, shunga ko‗ra u fonematika, fonemika deb ham ataladi. Supersegmental fonologiyaning birliklari esa sillabema, aksentema va intonemadir, shunga ko‗ra u prosodiya (yoki prosidika) deb ham yuritiladi. Fonemika, yuqorida aytib o‗tilganidek, segmental fonologiyaning ikkinchi nomi bo‗lib, u fonlarnint fonemalarga birlashuvini o‗rganadi. Fonema so‗zlar yoki morfemalarning tovush qobig‗ini farqlash orqali ularning ma‘nolarini tafovutlash vazifasini bajaradigan eng kichik segment birlikdir. Masalan, bur va bo‗r (segment birliklar - b,u,r va b,o‗,r) tuz va tur (segment birliklar - t,u,z va t,u,r), "-man" va "-san" (segment birliklar -m,a,n va s,a,n) kabi. Bunday segment birliklarning fonematik xususiyatlari so‗z tarkibidagi tovushlar mikdorini orttirish yoki, aksincha, qisqartirish yo‗li bilan ham aniqlanishi mumkin. Masalan, op so‗zi tarkibida ikkita segment birlik (o va r fonemalari bor),
("ozor"da), 5 ta ("bozor"da) kabi. 2.1.1. Fonemalarning differensial va integral belgilari I. Fonemalarning differensial belgilari ularni bir-biridan farqlash uchun xizmat qiladigan alomatlaridir. Masalan, "k" undoshi o‗zining jarangsizligi bilan jarangli "g"dan ajralib turadi, demak, "k"ning jarang-sizligi va "g"ning esa jarangliligi bu ikki fonemaning differensial (farqlanadigan) belgilari sanaladi. Differensial belgilar fonemalarning xususiyatini belgilaydi - so‗zlarning fonetik qobig‗ini va ma‘nolarini farqlash uchun xizmat qiladi: kul va gul so‗zlarining ma‘nolari ayni shu ikki fonemaning ("k" va "g"larning) differensial belgilari - birining jarangsiz, ikkinchisining esa jarangli ekanligi tufayli farqlanmoqda.
1
39
Differensial belgilar fonemalar artikulyatsiyasiga bog‗liq bo‗lishi ham mumkin: "b" - lab-lab undosh, "d" - til-tish (til oldi - dental) undoshi. Artikulyatsiya o‗rnidagi bu tafovutlar bor va dor so‗zlarining fonetik tarkibini va ma‘nolarini farqlamoqda: "q" - portlovchi undosh, "x"-sirg‗aluvchi undosh. Artikulyatsiya usulidagi bu tafovutlar qol va xol so‗zlarining tovush tarkibi va ma‘nolarini farqlash uchun xizmat qilmokda. Shuning uchun differensial belgilar fonologik relevant yoki semiologik
II. Fonemalarning integral belgilari ularning o‗zaro farqlanmaydigan alomatlaridir. Masalan, yuqorida keltirilgan "k" va "g" undoshlarining har ikkalasi portlovchi, har ikkalasi sayoz til orqa fonemalardir. Demak, bu ikki fonema artikulyatsiya usuli va artikulyatsiya o‗rniga ko‗ra farqlanmaydi. Shunga ko‗ra, integral belgilar fonologik norelevant yoki semiologik norelevant belgilar hisoblanadi.
belgisi asosida o‗zaro zidlanishidir. Masalan, "p" (jarangsiz) va "b" (jarangli) undoshlari jarangsiz-jarangli belgisi asosida bir oppozitsiyaga birlashadi: p - b kabi. Bu ikki fonemaning boshqa belgilari farqlanmaydi: p (lab-lab) -b (lab-lab), p (portlovchi) -b (portlovchi) kabi. Demak, undosh fonemalarga xos bo‗lgan uchta fonologik belgidan (artikulyatsiya o‗rni, artikulyatsiya usuli va jaranglilik - jaraigsizlik belgilaridan) faqat bittasi (so‗nggisi) p - b oppozitsiyasiga asos bo‗lgan. Shuning uchun u "birlik oppozitsiya" sanaladi. 1
konsonantizmi tarkibida quyidagi birlik oppozitsiyalar bor: 1. Talaffuzda ishtirok etuvchi asosiy nutq a‘zosi va tovushning hosil bo‗lish o‗rniga ko‗ra:
1
40
a) labial-til oldi (dental, alveolyar) undoshlar oppozitsiyalari: p-t, b-d (portlovchilar), m-n (burun sonantlari), f-s, v-z, f-sh, v-l (sirg‗aluvchilar), v-l, v-r (labial sirg‗aluvchi - til oldi sonant. Bunda v, l, r fonemalari sonorlar sifatida qaralgan, aks holda ular ikkitalik oppozitsiya tashkil etishi mumkin); b) labial-til o‗rta farqlanish elementlari bo‗yicha faqat ikkita birlik oppozitsiyasi mavjud: f-y, v- y; v) labial-til orqa undoshlari oppozitsiyalari: p-k, b-g (portlovchilar), f-x, v-g‗ (sirg‗aluvchilar); g) labial-bo‗g‗iz undoshlari oppozitsiyalari: f-h, v-h. Bunda "h" ning jarangli yoki jarangsiz ekanligi e‘tiborga olinmagan, chunki bu xususiyat eksperimental jihatdan aniqlanmagan... d) til oldi-til orqa undoshlari oppozitsshlari: t-k, t-q, d-g (portlovchilar), s-x, z-g‗ (sirg‗aluvchilar), n-ng (burun sonantlari). Bunda ng faqat so‗z oxirida kelganda sonantlik elementi bo‗lib, so‗z o‗rtasida kelganda, bo‗g‗in chegarasi uning elementini ikkiga bo‗lib, n-g, ya‘ni ikki fonema birikmasiga aylantirishi nazarga olinadi; ye) til oldi-bo‗g‗iz undoshlari oppozitsiyalari: s-x, z-h, sh-h, j-h (sirg‗aluv- chilar), ch-h, dj-h (til oldi affrikata va bo‗g‗iz sirg‗aluvchisi). Bunda ch-h va dj-x zidlanishlari "ikkilik oppozitsiyalar bo‗ladi", chunki ularda "til oldi-bo‗g‗iz undoshi" belgisidan tashqari, ikkinchi differensial belgi ham bor: ch (qorishiq portlovchi) -h (sirg‗aluvchi) , dj (qorishiq portlovchi)- h (sirg‗aluvchi) kabi. 2. Artikulyatsiya usuli va to‗siqning qanday hosil bo‗lishiga ko‗ra: a) portlovchi-sirg‗aluvchi undoshlar oppozitsiyalari: p-f, b-v (labial undoshlar), t-s, d-z, t-sh, d-j (til oldi undoshlari), k-x, g-g‗, q-x (til orqa undoshlari), k-h, g-h (til orqa va bo‗g‗iz undoshlari); b) portlovchi-affrikatalar oppozitsiyalari: t-ch, d-dj (til oldi undoshlar); v) sirg‗aluvchi-affrikatalar oppozitsiyalari: sh-ch, j-dj (til oldi undoshlari); g) portlovchi-burun sonanti oppozitsiyalari: b-m (labial undoshlar), d-n (til oldi undoshlari), g-ng (til orqa undoshlari); d) sirg‗aluvchi-sonantlar oppozitsiyalari: z-l, j-r; 41
ye) shovqinli sonant-burun sonanti oppozitsiyalari: v-m, l-n, r-n; j) yon sonant-titroq sonant oppozitsiyasi: l-r(yakkalangan oppozitsiya). 3. Jarangsizlik-jaranglilik belgilariga ko‗ra: (p-b), (t-d), (s-z), (f-v), (k-g), (sh- j), (ch-dj), (x-g‗). 1
ichiga oladi: 1. Tilning uch darajali ko‗tarilish belgisiga ko‗ra: a) i (yuqori tor unli) - e (o‗rta keng unli) = i - e oppozitsiyasi; b) e (o‗rta keng unli) - a (quyi keng unli) = e - a oppozitsiyasi; v) i (yuqori tor unli) - a (quyi keng unli) = i - a oppozitsiyasi; g) u (yuqori tor unli) - o‗ (o‗rta keng unli) = u - o‗ oppozitsiyasi; d) o‗ (o‗rta keng unli) - o (quyi keng unli) = o‗ - o oppozitsiyasi; ye) u (yuqori tor unli) - o (quyi keng unli) = u - o oppozitsiyasi;
Lablanish-lablanmaslik belgisiga ko‗ra: a) i (lablanmagan) - u (lablangan) = i - u oppozitsiyasi; b) e (lablanmagan) - o‗ (lablangan) = e - o‗ oppozitsiyasi; v) a (lablanmagan) - o (lablangan) = a - o oppozitsiyasi. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, fonologik oppozitsiya turli til tovush larini qarama-qarshi qo‗yishga asoslanmaydi, chunki u muayyan bir tilning strukturaviy birligidir va shu tilning o‗zigagina xizmat qiladi. Boshqa til tovushlari muayyan til, masalan, o‗zbek tili tarkibida oppozitsiya hosil qilishi uchun u shu til tizimidagi kvaziomonimlar tarkibida qo‗llanadigan darajaga ko‗tarilgan bo‗lishi shart. Masalan, arab tilining "f" undoshi o‗zbek tilining "p" undoshi bilan zidlanish hosil qilish darajasiga ko‗tarilgan deyish mumkin, chunki shu ikki undoshdagi farklovchi belgi (sirgalish-portdash belgisi) o‗zbek tilidagi sof va sop minimal juftligida fonologik vazifa bajarmokda. Bunday holatni x-h oppozitsiyasi misolida ham ko‗rish mumkin: o‗zbek tilida xol va hol, shox va shoh kabi minimal juftliklarning (kvaziomonimlarning) mavjudligi arab tilidan o‗zlashgan "h" undoshini o‗zbek tilidagi x-h opozitsiyasi vakili deb qarashga asos bo‗ladi.
1
42
Fonologik oppozitsiyalar fonologik sistemaning eng kichik (minimal) strukturaviy birliklari sanaladi, ular tarixan o‗zgarib turishi ham mumkin. Masalan, qadimgi turkiy va eski turkiy tillarda unli fonemalar tilning yotiq (gorizontal) harakatiga ko‗ra old qator va orqa qator zidlanishiga ega bo‗lgan: (i-ы)+(γ-u)+(ө- o)+(ə-a) kabi. Hozirgi o‗zbek adabiy tilida esa bunday zidlanish o‗zining fonologik xususiyatini yo‗qotgan - fonemalar konvergensiyasi natijasida (i - ы) unlilari bitta (i) ga, (γ - u) unlilari bitta (u) ga, (ө -o) unlilari bitta (o) ga, (ə -a) unlilari esa bitta (a) ga birlashgan. Demak, fonologik oppozitsiyalar til taraqqiyotining muayyan bosqichiga nisbatan belgilanadi, ayni shu bosqichda bir fonema boshqa fonemaga bir xil pozitsiyada qarama-qarshi qo‗yiladi: hozirgi o‗zbek adabiy tilidagi (i) va (u) unlilari so‗z boshida (ich va uch) yoki bir xil fonetik qurshovda (bir va bur, qish va
"fonema" va "pozitsiya" tushunchalari bilan uzviy bog‗liqdir: fonemaning bo‗lishi oppozitsiyaning bo‗lishini, oppozitsiyaning bo‗lishi esa pozitsiyaning bo‗lishini taqozo qiladi, 1 o‗zaro qarama-qarshi qo‗yilmagan, binobarin zidlanishdan tashqarida qolgan fonemaning o‗zi yo‗q. 2
"Pozitsiya" kategoriyasini birinchi bo‗lib hamyurtimiz Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (780-850) kashf etgan. U o‗zining "Hind arifmetikasi haqida kitob" (Hisob al-hind") asarida o‗nlik sistemasi raqamlaridan (0,1, 2,3,4,5,6,7,8,9) foydalanib, katta sonlarni yozish tizimini ishlab chiqqan. Bu tizimga ko‗ra raqam birinchi pozitsiyada birlikni, ikkinchi pozitsiyada o‗nlikni, uchinchi pozitsiyada yuzlikni (to‗rtinchi, beshinchi... pozitsiyalarda yanada kattarok sonlarni) ifodalaydi: 0 (nol), 1(bir), 10 (o‗n), 100 (yuz), 1000 (ming); 2 (ikki), 20 (yigirma), 200 (ikki yuz), 2000 (ikki ming) kabi. Keyinchalik "pozitsiya" tushunchasi til tizimiga ham tatbiq etilgan va fonologik oppozitsiya tushunchasining yuzaga kelishiga sabab bo‗lgan.
1
Журавлев В.К. Диахроническая фонология. М.:Наука, 1986. С.72.
2 Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. М.: Просвещение, 1975. С. 78.
43
Fonologik oppozitsiyalar dialektikaning qarama-qarshiliklar birligi va kurashi, inkorni inkor qonunlariga tayanadi, ularning strukturaviy birlik sifatidagi mohiyati ham shu qonunlarga asoslanadi.
Download 0.96 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|