O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi andijon davlat universiteti

bet	8/8
Sana	19.05.2020
Hajmi	0.96 Mb.
	#108026

1 2 3 4 5 6 7 8

Bog'liq
fonetik sath birliklari

2.3.4. Kombinator variantlar

U yoki bu fonema ma‘lum fonetik qurshov ta‘siri natijasida turli xil

variantlar orqali namoyon bo‗ladi. Fonetik qurshov ta‘sirida yuzaga chiquvchi

variantlar kombinator variantlar sanaladi. Masalan, ikki unli o‗rtasida kelgan

jarangsiz undoshlar ko‗pincha jaranglilashadi: bu kun - bugun, ko‘ylak + i –

ko‘ylagi, pishloq + i – pishlog‘i, taroq + i – tarog‘i. Bunday holatlarda undoshlar

Нурмонов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. –Б.19.

Буланин Л.Л. Фонетика современного русского языка. -М.:Высш шк., 1970. -С.51.

Нурмонов А. Ўша асар. –20-б.

Шчербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. -Л.: Наука. 1970. -С.78.

jarangli – jarangsizlik belgisiga ko‗ra zidlanish belgisini yo‗qotadi. Neytralizatsiya

hodisasi ro‗y beradi.

F tovushi sof o‗zbekcha tuf, tuflamoq, puflamoq kabi so‗zlar, xafa, daftar,

faraz, fasl, foyda, fursat, fond, fotografiya, fonetika, fabrika kabi o‗zlashgan

so‗zlarda uchraydi. Lekin jonli tilda aksariyat f o‗rnida p talaffuz qilinadi:

fabrika > pabrika

fasl > pasl foyda > poyda

fizika > pizika

V undoshi o‗zbek tilida aksariyat lablar ishtirokida talaffuz etiladi. Masalan,

va ( ve ), vahm ( vehm ), vakil ( vek‘l ), vazn (vezn). Rus va rus tili orqali kirgan

so‗zlarda v lab va tish ishtirokida talaffuz etiladi: velosiped, vagon, vazelin, vino,

vint, vakuum va boshq.

P – jarangsiz, portlovchi, lab undoshidir. Sof turkiy so‗zlarning boshida kam

uchraydi, lekin so‗zlarning oxirgi pozitsiyasi uchun mutlaq hokimdir.

B – jarangli, portlovchi, lab undoshi. Oxirgi pozitsiyadagi b tovushi

talaffuzda jarangsizlashib, p ga yaqinlashadi, lekin yozuvda har vaqt b yoziladi.

Kitob > kitop,

javob > javop,

kelib > kelip,

olib > olip

Bir qator so‗zlarda b ning m ga o‗xshash hollari kuzatiladi:

bo‗yin > mo‗yin, bunday > munday, burun > murun

Intervokal holatda b

Gavyrga, civin^.

Shuningdek, ayrim so‗zlarda b < v almashinuvi kuzatiladi va bu yozuvda

ham o‗z aksini topadi: tovoq < toboq, chivin < chibin

M – jarangli, lab, burun tovushi. U so‗zning istalgan qismidan o‗rin olishi

mumkin: kim, men, misol, malika, kamalak, mehmon, muhtaram, hammom va b.

S, z, sh, j, t, d, ch, n, l, r til oldi undoshlaridir.

S – jarangsiz, sirg‗aluvchi, tish undoshi. S so‗zning barcha bo‗g‗inlarida, boshida

va oxirida qo‗llanilishi mumkin: sabab, sabzi, sabr, sitam, salomat, masjid, musiqa,

istirob, meros, ixlos, gilos. Jonli tilda s chichqon,

sochiq > chachiq.

Набиева Д. Ўзбек тилининг турли сатҳларида умумийлик-хусусийлик диалектикасининг намоѐн бўлиши. Т.: 2005й.

Z – jarangli, sirg‗aluvchi, tish undoshi. U ham so‗zning barcha pozitsiyasida

kelishi mumkin. Oxirgi pozitsiyada jarangsizlashib s ga o‗tadi: zulm, zumrad, muz,

ko‗z, maza, ko‗za, so‗zla.

So‗z > so‗s,

yuz > yus (yus so‗m) va b.

J – jarangli, tiloldi, portlovchi-sirg‗aluvchi (affrikat) tovush. Jonli tilda j ning

ikki xil talaffuzi mavjud: qattiq dj va yumshoq j^. J^ tovushi asosan rus tilidan

o‗tgan so‗zlarda va ayrim forscha so‗zlarda uchraydi, masalan, jurnal, jyuri,

projektor, jeton, mujda, gijda va h. k. Aksariyat hollarda dj talaffuz etiladi: jo‗ja,

jo‗ra, juxori, javdar,

Sh – jarangsiz, til oldi, sirg‗aluvchi tovush. So‗zning barcha pozitsiyalari

uchun xosdir: shalola, shamol, shoh, shoira, mushoira, kumush, mushtariy,

oltmish.

Ch – jarangsiz, til oldi affrikat tovush. Turli pozitsiyada kelishi mumkin:

chumoli, charx, chaman, chashma, musicha, sichqon, chegara, childirma va h.k.

T – til oldi, portlovchi, jarangsiz undosh. Jonli tilda ayrim so‗zlarning

oxirida tushishi mumkin, masalan: do‗st < do‗s, daraxt < darax, to‗rt < to‗r, musht

< mush va shu k. T so‗zning barcha bo‗g‗inlarida qo‗llanilishi mumkin: tomosha,

tom, tugma, tentak, xushtak, mushtak, o‗rtoq, po‗stloq.

D – til oldi, portlovchi jarangli tovush. Talaffuzda ayrim fonetik

o‗zgarishlarga uchraydi. Jarangsiz undoshlar bilan yondosh kelganda bir muncha

kuchsizlanadi, so‗z oxirida esa t ga yaqin tovushni beradi, masalan:

ketdi>ketti, ochdi>oshti, murod>murot,

masjid>machit

Ayrim so‗zlarning oxirida talaffuzda d tushib qolsa-da, yozuvda saqlanadi.

baland > balan (t), xursand > xursan (t)

Turkiy tillarda d undoshi ikkilamchidir, chunki u birlamchi t undoshining

jaranglashishi natijasida hosil bo‗lgan. Shuning uchun bir xil so‗zlar ayrim turkiy

tillarda t bilan, boshqalarida esa d bilan ifodalanadi:

tuv, tof. Idik ~ tat. Itek - etik

olt. Odus ~ tur. Otuz - o‗ttiz

oz. Das ~ tat., qum, qirg‗. Tas - tosh va h.k.

Ayrim turkiy tillarda esa d birlamchi b dan hosil bo‗lganligi haqida fikr

bildirilgan. Masalan: tuv, qarang. Adaq ~ tur, olt. Ajaq (<*a aq) ady ~ tur. Ajy (<

a y ).

N – jarangli, portlovchi, burun sonanti. Sof tilda so‗z boshida faqat so‗roq

olmoshlarida, fe‘llarda, sonda va ravishda qo‗llanilgan. Masalan: nima, nechun,

netay, necha, nari va h.k. Boshqa pozitsiyalarda n ning qo‗llanilishi cheklanmagan:

ona, mana, sen, kun, qanot, jon.

Jonli so‗zlashuv tilida lab undoshlari bilan yondosh kelganda m ga o‗tishi

mumkin:

manba>mamba,

sunbul>sumbul,

o‗n besh>o‗m besh va h.k.

L – jarangli, til oldi, yon sonant: lab, lola, latta, loy, bola, laylak. Til oldi

unlilari bilan yondosh kelganda old qator artikulyatsiyaga, til orqa unlilar bilan

qo‗llanilganda esa orqa qator artikulyatsiyaga ega bo‗ladi. Masalan: bilim, kel, sol,

kul, hil-hil; qo‗l, qil, qiliq, quloq.

R – jarangli, til oldi, titroq sonant. Turkshunos olimlarning ta‘kidlashicha,

turkiy tillardagi r ning artikulyatsiyasi rus tilidagi r ga nisbatan past.

E.R.Tenishev salar tilida r dan tashqari xitoycha shovqinli r borligini yozadi.

Bunda r-z o‗xshash talaffuz etiladi. Masalan tiru [tirzu ]-chuqur.

O‗zbek tilida r ni so‗zning barcha bo‗g‗inlarida uchratish mumkin: Rashid,

Gulnora, mardikor, oshkor, mirishkor va h.k.

Y – jarangli, til o‗rta, sirg‗aluvchi tovush. Eski o‗zbek tilida y yondosh

tovushlarga ta‘sir etib, ularning palatallashishiga olib kelgan. Y so‗zning barcha

pozitsiyalarida kela oladi. Masalan, yo‗ldosh, oy, yo‗l,kuyla, sayyora, maysa,

yo‗rg‗a, kelay va b.

O‗zbek tilida k, g, ng, q, g‗, x til orqa undoshlaridir. Bunda k, g, ng

tovushlari bir oz old artikulyatsiyaga, q, g‗, x esa bir muncha orqa artikulyatsiyaga

ega. Shunga ko‗ra q, g‗, x undoshlari chuqur til orqa tovushlar deb ataladi.

K – til orqa, jarangsiz, portlovchi undosh. So‗zning barcha bo‗g‗inlarida

uchraydi: kaklik, kiyik, kuyov, katta, ketdi, kelin, maktab, terak. Jonli tilda turli

variantlarga ega.

Тенишев Э.Р. Ўша асар. –Б. 211-212.

Ayrim turkiy tillarda intervokal holatda k jaranglashadi, masalan: sol, tur.

Ekinzi (ekuvchi) ~ qoz. eginsi, tat. Ig nc

oz. akiz (egizak) ~ qoz. egiz.

Demak, o‗zbek tilining egiz (egizak) so‗zidagi g undoshi ham birlamchi k

ning jaranglashishi natijasida hosil bo‗lgan.

Ko‗p bo‗g‗inli so‗zlarning oxiriga egalik affikslari qo‗shilganda k < g ga

o‗tadi:

Elak > elagi,

chelak > chelaging,

Terak > teragimiz

Ishtirok so‗zi bundan mustasno: ishtirok-ishtiroki. Bir bo‗g‗inli so‗zlarda esa

k o‗zi saqlanadi:

Chok > choki,

Tok > tokingiz.

G – til orqa, jarangli, portlovchi undosh. So‗z oxirida g jarangsizlashib, k

shaklida talaffuz etiladi, lekin yozuvda g saqlanadi: gul, gilos, bilag > bilak, barg >

bark. Barg so‗ziga jo‗nalish kelishigi qo‗shimchasi qo‗shilganda jarangsiz k

saqlanadi:

Barg - barkka.

G turkiy tillarda ikkilamchi tovushdir. U k tovushining kuchsizlanib,

jaranglashishi natijasida hosil bo‗lgan.

Ng – til orqa, burun tovushi bo‗lib, so‗z boshida kela olmaydi. Ayrim

so‗zlarda qismlarga ajratilgan holda talaffuz etiladi:

singil [c‘ng‘l],

yangi [yeng‘]

O‗zlashgan so‗zlarda esa birikma sifatida qabul qilinadi: tangens, ingliz tili,

kongres.

q – chuqur til orqa, portlovchi undosh: qish, qush, qiz, qalam, quloq, bayroq,

o‗toq, o‗roq.

Ko‗p bo‗g‗inli so‗zlarga egalik affikslari qo‗shilganda q > g‗ ga o‗tadi:

O‗rtoq > o‗rtog‗im,

o‗roq > o‗rog‗i

qishloq > qishlog‗i,

bayroq > bayrog‗i

Ittifoq so‗zi bundan mustasno.

Тенишев Э.Р. Саларский язык. М: Вост.литер., 1963. –С.14.

Bir bo‗g‗inli so‗zlarda bunday o‗zgarishlar sezilmaydi. Lekin ayrim

so‗zlarda, masalan, yoq (tomon) va yo‗q so‗zlarida q>g‗ ga o‗tadi.

Bir yog‗i uzumzor, bir yog‗i mevazor.

Bor-yo‗g‗idan ayrildi kabi.

X – fonemasi chuqur til orqa q ning spirantidir: xabar, xat, xizmat, xirmon,

no‗xat, yaxshi. X fonemasi asosan o‗zlashgan so‗zlar tarkibida uchraydi.

g‗ – chuqur til orqa, spirant: g‗azab, g‗alaba, g‗ayrat, g‗o‗za, tog‗, bog‗,

sog‗lom, sog‗inch. Bog‗, tog‗ kabi so‗zlarga jo‗nalish kelishigi qo‗shimchasi

qo‗shilganda, g‗ > q ga o‗tadi va yozuvda ham saqlanadi:

bog‗>boqqa

tog‗>toqqa

H – sirg‗aluvchi, bo‗g‗iz tovush. Havas, hayot, hazil, hayvon, mahkam,

muhokama.

2.3.5. Pozitsion variantlar

Undoshlar uchun unli oldi pozitsiyasi kuchli, unlidan keyingi, ikki unli orasi

(intervokal) so‗z oxiri pozitsiyasi kuchsiz pozitsiya sanaladi.

O‗zbek tilida undosh fonemalar kuchli pozitsiyada namuna hisoblanuvchi

varianti orqali voqelanadi. Kuchsiz pozitsiyada esa korrelyativ munosabatda

bo‗lgan juftliklar korrelyativ belgilarini yo‗qotadi. Natijada zidlanuvchi a‘zolar

o‗rtasida farqlovchi belgilarning neytralizatsiyasi ro‗y beradi. Bunday

neytrolizatsiyaga uchrovchi farqlovchi belgilar turlicha bo‗lishi mumkin:

1) jaranglilik-jarangsizlik belgisiga ko‗ra zidlanuvchi korrelyativ a‘zolar kuchsiz

pozitsiyada bu belgisiga ko‗ra mo‗‘tadillashadi.

Mo‗‘tadillashuv ikki yo‗nalishda ro‗y beradi:

a) jarangli undosh jarangsiz undosh kabi talaffuz qilinadi. Masalan, b~p: bop

(bob), kavop (kabob), d~t obot (obod), g~k bark (barg) va boshq.

b) jarangsiz undosh jaranglilashadi. Bu vaqtda jarangsiz undoshdan oldin kelgan

unli cho‗ziladi. Unlining cho‗zilishi esa o‗zidan keyin kelgan undoshning

kuchsizlanishiga – jarangli variantga ega bo‗lishiga sababchi bo‗ladi:

Navbahor, ochildi gullar, sabza bo‗ldi bog‗lar,

Suhbat aylaylik, kelinglar, jo‗ralar, o‗rtog‗lar.

Shuningdek, intervokal holatda q-g‗ mo‗‘tadillashuvi yuzaga chiqadi:

chortoq ~ chortog‗i

2) portlovchilik-sirg‗aluvchilik belgisiga ko‗ra zidlanuvchi korrelyativ a‘zolar

intervokal pozitsiyada mo‗‘tadillashadi. Bu vaqtda portlovchi undosh sirg‗alish

belgisiga ega bo‗ladi: b~v: soboq va boshq. Bunday hodisa keyinchalik turkiy

tillar o‗rtasida korrespondensiyaning ro‗y berishiga olib kelgan. Masalan:

o‗zbekcha sovun, qadimgi turk, hozirgi tatar, boshqird tillarida sobun;

o‗zbekcha qovoq, uyg‗. qoboq va boshq;

k~g bukun~bugun kabi.

Bulardan tashqari fakultativ variantlar ham muayyan kombinator holat yoki

pozitsiya bilan bog‗liq holda ro‗y beradi. Shuning uchun fakultativ variantlar

haqida fikr yuritilganda ham pozitsiya haqida ma‘lum darajada ma‘lumot beriladi.

2.3.6. Fakultativ variantlar

Muayyan undosh fonemaning ma‘lum hududiy belgi ta‘sirida turli xil

talaffuz etilishi fakultativ variantlarni hosil qiladi. Masalan, lab undoshlari: [p],

[b], [v], [f], [m] o‗zbek tilining turli shevalarida turlicha talaffuzga ega bo‗lishi

mumkin.

J-lovchi shevalarda intervokal holatda va so‗z oxirida [p] bir oz jaranglashib

[b] tarzida talaffuz etiladi:

Tepa > tebe, Ko‗p > keb,

Kepak > kebek,

Gap > gebim.

Bunday holat faqat j lovchi shevalar uchun xos bo‗lib, y lovchi shevalarda

uchramaydi. Y lovchi shevalarda buning aksini, ya‘ni b>p ga o‗tishini kuzatamiz.

[P] tovushi portlash xususiyatini yo‗qotib, eshitilish jihatidan lab-lab, jarangli,

frikativ [v] ga yaqinlashadi, masalan:

Chopib > chevup, topib kel > tevupke

Ушбу бўлимни ѐритишда ўзбек тилшунослигида ўзбек диалектологияси юзасидан олиб борилган тадқиқотларга асосланилди.

tepalik > tevelik, tepib > tevip

taraf > tarap > terevini.

Ayrim shevalarda, xususan, Parkent shevasida p > t o‗zgarishlari kuzatiladi:

Pillapocha > t‘llapechcha

Chala – chulpa > chala - chulta.

Fabrika, telefon, fikr, fason, ferma, forma, futbol kabi so‗zlarda aksariyat

hollarda [p] talaffuz etiladi.

Ba‘zan [p] spirantlashib [f]ga o‗tishi mumkin. Ayrim sheva vakillari [p]

qo‗llanilishi kerak bo‗lgan o‗rinlarda ham [f] tovushini ishlatadilar:

to‗plab > teflep,

kapitalist > keftal s

pomeshchik > f meshsh‘k,

predmet > fr dmet.

[B] fonemasi so‗z oxirida barcha shevalarda [p] ga o‗tadi.

Kitob > kit p,

hisob > his p,

maktab > m xt p

Y-lovchi shevalarda [b] tovushi portlovchi va sirg‗aluvchi tovushlar

o‗rtasida tebranib, oraliq bir holatda bo‗ladi. Buning natijasida bir qancha

kombinator-pozitsion variantlar vujudga keladi ya‘ni b [p], v qatorlari paydo

bo‗ladi, masalan: hisob>hes b > h sevlet

belbog‗ > belve, bosh > v sh - bir v sh uzum,

lab > lev

albatta > elvette

Ayrim shevalarda so‗z boshida b>p almashinuvlari sodir bo‗ladi:

Bitgan > pitken,

Butun > putun,

Brigada > prigede

[B] tovushi burunlashib [m] ga o‗tishi mumkin.

Burni > munn‘,

Bo‗yni > moyun, Bilan > m‘nen

J-lovchi shevalarda progressiv assimilyatsiya natijasida [b] [m] ga o‗tadi:

jumboq > djummoq,

kambag‗al > kemmeg‗el, payshanba > peyshemme

Janubiy Xorazm va qorabuloq shevalarida [b] ning tushishi kuzatiladi:

qo‗mmat olado‗ < qimmat bo‗ladi

В.Решетов. Узбекский язык. – С.231.

Афзалов Ш. Ўзбек тилининг паркент шеваси. Ўзбек диалектологиясидан материаллар. Т.I. Тошкент:Ўзб.ССР ФА нашриѐти, 1957. -

133-б.

pulum og‗anda < pulim bo‗lganda.

[F] undoshi o‗zbek adabiy tili va ikki tillik mavjud bo‗lgan Samarqand-

Buxoro-Xo‗jand gruppalari uchun xosdir. Bu gruppada [p] va [f] undoshlari aniq

farqlanadi. Boshqa shevalarda esa [f] [p] bilan almashtiriladi:telefon>telep n

fabrika > pebrike, foyda > p yde,

fikr > p‘kr

fursat > purset,

fahm > pehm - pe:m,

fe‘li > pe:l‘

farzand > perzen, fotiha > petehe.

J-lovchi shevalarda [f] o‗rnida jarangli [b] qo‗llanishi mumkin:

afzal > ebzel,

shaftoli > shabdalo‗

Bu o‗rinda faqat f>b almashinuvigina emas, balki jarangsiz [t] ning jarangli [d] ga

almashishi sodir bo‗lgan.

Jizzax shevasida [f] ning [v] ga o‗tishini kuzatish mumkin:

bu safar > busever

[V] fonemasi o‗zbek shevalarida lab-lab, frikativ undoshdir. Shevalarda [v] ning

sifat jihatdan ikki turini aniqlash mumkin.

1. Tipik turkiy bilabial [v]

2. .Lab-lab [v] va lab-tish [v] orasidagi indifferent [v] tovushi. Bu turdagi tovush

asosan shahar shevalarida uchraydi.

[v] undoshi so‗zning barcha bo‗g‗inida va har xil pozitsiyada uchraydi. Misollar:

tevarak, avlod, vodiy, volida, vahima, quvmoq, suv, tarvuz, vaqt, juvon, shavkat.

Shevalarda [v] undoshi [b] yoki [p] bilan almashtiriladi.

Tarvuz > terbo‗z

suvamoq > so‗bamaq - sho‗bamaq

tovoq > tabaq

shavkat > shaphat

Bunday almashinuvlar asosan jlovchi shevalar uchun hosdir. Shuningdek, bu

shevada [v>m] almashinuvi mavjud:

vino>mo‗na

Решетов В., Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек диалектологияси. Тошкент, 1962. –Б. 141.

Ғуломов Ҳ. Ўзбек тилининг Жиззах шеваси. Ўзбек диалектологиясидан материаллар.Т.1.Тошкент:Ўзб.ССР ФА нашриѐти, 1957.- 71-б.

Ba‘zan [v] ning tushishi natijasida oldingi unli tovush cho‗ziladi:

Suv > su:

Bo‗luv > bolu

Tuzuk > tuzuv > tuzu:

Namangan tipidagi ba‘zi ylovchi va jlovchi shevalarda [v>y] hodisasi

uchraydi.

Suvingni > suyun‘

Yuviladi > yo‗y‘l de

sevmoq > suym q

sevikli > suy‘kl‘

sevinadi > suy‘nede

Shevalarda ba‘zi so‗zlarda [m] o‗rnida [b] qo‗llaniladi:

Mayna > jl. beyne

Mo‗ljal > jl. boldjel

Somon > sabon.

So‗z boshida [b] ning [m] ga o‗tishini kuzatamiz: bilan>minen

m>n ga o‗tadi. Mobodo>n vvede

Shevalarda progressiv assimilyatsiyaga uchrash hodisalari ham kuzatiladi:

chopmayman > ch ppeymen

Topma > t ppe

Jlovchi shevalarda [m>ng] hodisasini ko‗rishimiz mumkin:

Nimani > ningeni

XULOSA

Ushbu ishni o‗rganish jarayonida quyidagi xulosalarga keldik:

1. Bugungi kunda o‗zbek tilini an‘anaviy metodlar orqali o‗rganish bilan

birga, jahon tilshunosligida keng qo‗llanilayotgan sistemaviy-struktur metodlar

asosida o‗rganish tobora kengayib bormoqda. Har qanday sistem tadqiqot lisoniy

birliklarga ma‘lum elementlar munosabatidan tashkil topgan butunlik sifatida

yondashishni va elementlarning butunga bo‗lgan munosabati hamda butun bilan

butunning munosabatini yoritib berishni taqozo etadi. Biz ham ushbu kichik

tadqiqotimizda dialektik falsafaning umumiylik-xususiylik kategoriyalarini

tilshunoslikka tadbiq qilgan holda struktur tilshunoslikning asosiy antinomiyasi

bo‗lgan til va nutq dixatomiyasining fonetik – fonologik sathdagi fonema va

tovush munosabatlarini atroflicha o‗rganib, tadqiq qilindi. Ishning kirish qismi

―Inson tili – tovush tili‖deb nomlanib, bunda Sharq va G`arb faylasuflarining inson

tili (nutqi)ga bergan ta‘rif va tafsiflari bayon qilingan. Jumladan, Abu Nasr

Farobiyning bilish falsafasi: hissiy va idrokiy bilish, ―quvvai notika‖ va ―quvvai

mutahayyila‖ bilimlari hamda rus fiziologi I.P. Pavlovning ikkinchi signal

sistemasi haqidagi ta‘limotlari keltirildi.

Ishning birinchi bobi fonetika va uning birliklari haqida bo`lib, unda nutq

tovushlarining biologik va fizik-akustik tabiati, bo`g`in, urg`u, intonatsiya haqida

batafsil ma‘lumotlar bayon qilindi.

Ishning ikkinchi bobi esa tovush strukturasining fonologik aspektdagi

tadqiqi deb nomlanib, usbu bobda fonema va tovush munosabati, fonema til birligi

sifatida, fonemalarda invariant va variant munosabati, fonemalarning integral va

differentsial belgilari, fonologik oppozitsiyalarning korrelyatsiyaga uyushish

qonuniyatlari hamda nazariyotchi tilshunoslarning (I.A.Boduen de Kurtene,

L.V.Shcherba, Ye.D. Polivanov, N.S.Trubetskoy, N.F.Yakovlev, R.Avanesov,

S.I.Bernshteyn, D.Djons va boshqalarning) fonema va fonologiyaga oid g`oyalari,

bunday g`oya va qarashlarning S.-Peterburg, Moskva, Praga fonologiya

maktablaridagi, shuningdek, Amerika deskreptiv tilshunosligi hamda Kopengagen

structural tilshunosligidagi ko`rinishlari va talqini, ularning o`zbek tilshunosligiga

tatbiq etilganlik darajasi qator misollar asosida izchil yoritildi.

Undosh va unli fonemalar paradigmatik va sintagmatik jihatdan tahlil qilindi.

O‗zbek tilidagi undosh fonemalar paradigmatik jihatdan qaralganda, ulardagi

oppozitsiya va korrelyatsiyalar turli farqlanish belgilariga asoslanib aniqlanadi.

Undosh fonemalar artikulyatsiya o‗rni va to‗siqning hosil bo‗lishiga ko‗ra

labial-til oldi, labial-til o‗rta, labial-til orqa, labial-bo‗g‗iz, til oldi-bo‗g‗iz, til orqa-

bo‗g‗iz oppozitsiyalarni tashkil etadi. Lekin til oldi qatorida tish (dorsal) s, z, t, d

va tanglay (alveolyar) sh, j undoshlari borligi ularda dorsal-alveolyar

oppozitsiyasini keltirib chiqaradi. Til orqa va chuqur til orqa q, g‗, x undoshlari

borligi esa, velyar k, g va uvulyar q, g‗, x farqlanish belgilari bilan velyar-uvulyar

(yoki velyar-velyar emas, uvulyar-uvulyar emas) oppozitsiyasini ko‗rsatishni

taqozo qiladi.

Artikulyatsiya usuli va to‗siqning hosil bo‗lishiga ko‗ra, portlovchi-

sirg‗aluvchi,

portlovchi-affrikat,

sirg‗aluvchi-affrikat,

sonant-sonant

emas

(portlovchi, sirg‗aluvchi), sonantlar ichida esa, og‗iz (shovqinli) sonanti-burun

sonanti v-m, l-n, r-n, yon sonant-titroq sonant l-r oppozitsiyalari mavjud. Oxirgi

oppozitsiya ko‗pgina tillardagi kabi yakkalangan, ya‘ni faqat bir dona ekanligi

o‗zbek tilida ham aniqlandi.

O‗zbek tili konsonantizm sistemasidagi fonemalarning deyarli yarmi

«markaz»da joylashgan til oldi undoshlaridir. Lab, chuqur til orqa, bo‗g‗iz

undoshlari hamda til o‗rta undoshi p, b, f, v, m, y, q, x, g‗ «periferiya»da

hisoblanadi. «Markaz» dagi fonemalarning boshqa fonemalar bilan oppozitsiyaga

kira olishi, ya‘ni integrativ kuchi va valentligi ancha yuqori hisoblanadi. Shu

sababli, fonologik oppozitsiyalarning ko‗pchiligi ana shu nuqtada hosil bo‗ladi.

O‗zbek adabiy tili vokalizmi uchun tilning gorizontal holatiga ko‗ra belgilar,

ya‘ni til oldi — til orqa bo‗lishi fonologik jihatdan ahamiyatsiz hisoblanadi.

Chunki unlilarning talaffuzi til oldi undoshlaridan keyin til oldi, til orqa

undoshlaridan keyin til orqa bo‗lishi, ya‘ni o‗zgaruvchanligi qator belgisining

fonologik emasligini ta‘minlaydi. Lekin o‗zbek adabiy tili unlilari hamma

o‗rinlarda lablanganlik va lablanmaganlik belgilarini saqlab qoladilar. Bundan

tashqari, o‗zbek adabiy tili unlilari yuqori, o‗rta va quyi ko‗tarilishga ega bo‗lib,

tilning vertikal holati biroz pasayishi bilan fonologik jihatdan farqlanmasdan

qolmaydilar. Demak, lablanmagan-lablangan va tilning ko‗tarilish belgilari o‗zbek

adabiy tili unlilari uchun fonologik farq-lanish belgilari hisoblanadi: i-u, ye-o‗, a-o

— lablanmagan-lablangan; i - ye, i - a, u - u, u - o, o‗ - o — tilning ko‗tarilishi

bo‗yicha, yuqori — o‗rta, yuqori — quyi, o‗rta — quyi oppozitsiyalari mavjud.

O‗zbek tilida undosh fonemalar soni (25 ta) unli fonemalar soniga (6 ta)

qaraganda to‗rt marta ortiq. Shu sababli, undoshlar unlilarga qaraganda ancha

ko‗proq qo‗llanadi va ularning farqlanish kuchi va fonologik oppozitsiyalarning,

funksional xizmati ham ancha ortiq. Binobarin, o‗zbek adabiy tilida undoshlar

unlilarga qaraganda ko‗proq informatsion va farqlanish belgilariga egadir.

1. Fonologik sathda invariantni belgilashda fonologik birlik-larning

funksional tomoniga – ma‘no farqlash xususiyatiga e‘tibor berilishi fonema

belgilarini asosiy, differensial va qo‗shimcha, nodifferensial belgilarga ajratishga

zaruriyat tug‗diradi.

2. O‗zbek tili unli fonemalari uchun og‗izning ochilish darajasi va labning

ishtiroki asosiy, differensial; qator belgisi va miqdoriy belgilari esa qo‗shimcha,

nodifferensial belgi sanaladi. Bu belgilar hozirgi o‗zbek tili uchun eski o‗zbek tili

fonologik sistemasidagi qator belgisi bo‗yicha zidlanishning reliktidir.

3. Unli fonemalarda invariant-variant munosabatini belgilashda hozirgi

tilshunoslikda Boduen de Kurtene va uning shogirdlariga nisbat berilsa ham, aslida

sharq tilshunosligida, jumladan, o‗zbek tilshunosligida bir necha yuz yillar ilgari

ma‘lum bo‗lgan. Mahmud Qoshg‗ariy, Mahmud Zamahshariy, Alisher Navoiylar

fonema terminini qo‗llamagan bo‗lsalar ham, tovush tizimidagi umumiy birliklar

va ularning nutq jarayonidagi turlicha jilo bilan ko‗rinishi haqida qimmatli fikrlar

bildirganlar. Demak, tildagi invariant-variant munosabatini belgilash o‗zbek

tilshunosligida o‗zining uzoq an‘anasiga ega. Natijada invariant va uning

variantlarini belgilash mezonlari Yevropa tilshunosligi orqali kirib kela boshladi.

4. O‗zbek adabiy tilining unli fonemalar sistemasini belgilamoq va uning

turli variantlar orqali namoyon bo‗lishini aniqlamoq uchun, eng avvalo, o‗zbek

orfoepik me‘yorini belgilamoq va unlilarning fonologik qimmatini belgilashda shu

me‘yorga asoslanmoq lozim.

5. Undosh fonemalar invariant sifatida ijtimoiy-ruhiy, umumiylik

xususiyatiga ega bo‗lgan mohiyatdir. U bevosita kuzatishda nutq zanjirida bir

qancha variantlar orqali ro‗yobga chiqadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият. 2008 й.

2. Абдуазизов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Тошкент:

Ўкитувчи, 1992.

3. Абдуазизов А.А. Суперсегмент фонология методлари.

4. Абдуллаев Ғ., Фалсафанинг тарихий ривожланиш босқичлари. Андижон.,

1996 й.

5. Абдуллаев Ф.А. Фонетика хорезмских говоров. -Тошкент: Фан,1967.

6. Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шаҳри. Тошкент, 1983

7. Аванесов Р.И. Кратчайшая звуковая единица в составе слова и морфемы//

История... языкознания. Хрестоматия. М.: Высшая школа, 1988.

8. Амирова Т.А., Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по

истории лингвистики. 1975.

9. Афзалов Ш. Ўзбек тилининг паркент шеваси. Ўзбек диалектологиясидан

материаллар. Т.И. Тошкент:Ўзб.ССР ФА нашриѐти, 1957.

10. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.

11. Баскаков Н.А., Содиков А.С, Абдуазизов А.А. Умумий тилшунослик.

Тошкент: Ўкитувчи, 1979.

12. Берѐзин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. М.: Просвещение, 1979.

13. Блумфилд Л. Язык. М., 1968 (Ингл. тилидаги нашри -1933)

14. Бодуэн де Куртенэ И.А. Опыт теории фонетических альтернаций.

Избранные труды по общему языкознанию. М.,1963. Т.1.

15. Бодуэн де Куртенэ И.А. Введение в языкознание. Избранные труды по

общему языкознанию, М., 1963. Т.2.

16. Бодуэн де Куртенэ И.А. Фонема. Избранные труды по общему

языкознанию, М., 1963. Т.1.

17. Гуннар Скирбекк, Нилс Гилье, Фалсафа тарихи (таржима), 2002 й

18. Ельмслев Л. Метод структурного анализа в лингвистике // Звегинцев В.А.

История языкознания ХIХ и ХХ веков в очерках и извлечениях. Часть II.

19. Жамолҳонов Ҳ. Ўзбек тилининг назарий фонетикаси. Ўз.Р.Фанлар

академияси ―Фан‖ нашриѐти 2009 й.

20. Жамолхонов Ҳ., Ҳозирги ўзбек адабий тили, Тошкент, ―Талқин - 2005‖.

21. Журавлев В.К. Диахроническая фонология. М.: Наука. 1986.

22. Журавлев В.К. Диахроническая фонология. М.:Наука, 1986.

23. Звегинцев В.Л. История языкознания ХИХ и ХХ веков в очерках и

извлечениях. Часть И.М., 1960.

24. Матусевич М.И. Современный русский язык . Фонетика. М.:

Просвещение, 1976.

25. Набиева Д. Ўзбек тилининг турли сатҳларида умумийлик-хусусийлик

диалектикасининг намоѐн бўлиши. Т.: 2005й.

26. Нурмонов А. Лингвистик белги назарияси. ―Фан‖ нашриѐти, 2008 й.

27. Нурмонов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси.

28. Нурмонов А., Искандарова Ш. Тилшунослик назарияси. Т.: ―Фан‖. 2008й.

29. Нурмонов А., Йўлдошев Б. Тилшунослик ва табиий фанлар. Тошкент:

1996 й.

30. Поливанов Е. Д. Лекции по введению в языкознание и общей фонетике

// История... языкознания. Хрестоматия М.: Высшая школа , 1988.

31. Реформатский А.А. Из истории отечественной фоонологии. М., 1970.

32. Решетов В., Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек диалектологияси. Тошкент,

1962.

33. Решетов В.В. Узбекский язык.И.Фонетика.-Тошкент:Учпедгаз,1959.

34. Сепир Э. Язык. Введение в изучение речи. М.-Л., 1934 (Ингл. тилидаги

нашри - 1921)

35. Содиқов А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. Т.:

―Ўқитувчи‖. 1981й.

36. Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. М.: Просвещение, 1975.

37. Тенишев Э.Р. Саларский язык. М: Вост.литер., 1963.

38. Трубецкой Н.С. Основы фонологии (русск. пер.) М., 1969.

39. Худойбердиев Р.Э. ва б.,Одам анатомияси, Тошкент, Ибн Сино

нашриѐти.

40. Хэррис 3.C. Метод в структуральной лингвистике // В.А.Звегинцев.

История языкознания ХIХ и ХХ веков в очерках и извлечениях. Часть II.

М., 1960. С.

41. Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожисв А., Расулов И., Дониѐров Х.

Ҳозирги ўзбек адабий тили. 1-қисм. Тошкент: Ўқитувчи, 1980.

42. Шчербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. -Л.: Наука.

1970.

43. Щерба Л.В. Очередные проблемы языкознания. Изв. Академии Наук,

ОЛЯ, 1945. Т.4, Вып. 5.

44. Щерба Л.В. Русские гласные в качественном и количестветном

отношении. - С.-Петербургь:,1912.

45. Щерба Л.В. Фонетика французского языка. Часть 1-теоретическая. Глава

1. Введение. В. Что такое звук речи? // История ... языкознания.

Хрестоматия. М.: Высшая школа, 1988.

46. Якобсон П.О., Фант Г.М., Халле М. Введение в анализ речи // Новое в

лингвистике. Вып. И. 1962.

47. Ғуломов Ҳ. Ўзбек тилининг Жиззах шеваси. Ўзбек диалектологиясидан

материаллар.Т.1.Тошкент:Ўзб.ССР ФА нашриѐти, 1957.

Download 0.96 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4 5 6 7 8