O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi andijon davlat universiteti
Download 0.96 Mb. Pdf ko'rish
|
fonetik sath birliklari
- Bu sahifa navigatsiya:
- III. Prof. B.D. Polivanov
- Nikolay Feofanovich Yakovlev
- 2. Kuchli pozitsiyada
- VII. N.S. Trubetskoyning fonologik nazariyasi.
- VIII. Amerika deskriptiv tilshunosligida fonologiya nazariyasi.
Birinchi davrda fonema va tovush, ba‘zan harflar o‗rtasidagi farq aniq ko‗rsatilmay, tovushlarning talaffuzi so‗zlardagi u yoki bu holatda etimologik o‗zgarishlarga uchrashiga ko‗proq e‘tibor berilgan.
1 Реформатский А.А. Из истории отечественной фоонологии. М., 1970. С. 116-118 2 Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожисв А., Расулов И., Дониѐров X. Ҳозирги ўзбек адабий тили. 1-қисм. Тошкент: Ўқитувчи, 1980. 36-37-бетлар.
52
Ikkinchi davrda fonema va tovush munosabati izchil farqlandi, fonetika va fonologiyaning tekshirish ob‘ekti alohida bo‗lishi ta‘kidlandi, fonema haqida lingvistik maktablar shakllandi.
nazariyalari ham (ular bizning hisobimizda 14ta) zabardast olim Boduenning yaratgan poydevoriga suyanadi. I.A. Boduen de Kurtenening fonema haqidagi qarashlarini quyidagicha umumlashtirish mumkin: 1. I.A. Boduen de Kurtenening fonemaga oid dastlabki qarashlarida tovushlarning o‗zaro aloqalari va munosabatlari birinchi o‗ringa qo‗yilgan. 2. XIX asrning 90 - yillaridan boshlab olim fonemaga nutq materialida bevosita kuzatib bo‗lmaydigan hodisa sifatida qarab, uni psixologik jarayon mahsuli sifatida baholaydi. 3. I.A. Boduen de Kurtenening fikricha, tilning sistema sifatida o‗rganilishi qiyosiy-tarixiy metodga emas, statik (tavsifiy) metodga asoslanishi kerak. 1
jarayonida nutq tovushlarining ikki xil belgisi – ma‘noni farqlaydigan va ma‘noni farqlamaydigan belgilari borligini aniqlagan. Keyinroq bu belgilar fonologiyada differensial va integral belgilar nomini olgan. 5. I.A. Boduen de Kurtenening fonema tushunchasini kashf etishi, fonemadagi konstitutiv (farqlovchi) belgilarni aniqlashi tilshunoslikda buyuk kashfiyotlar bo‗ldi. Unda olimning fonemaga oid quyidagi qarashlari o‗z ifodasini topgan: a) fonema – mavhum hodisa, ilmiy abstraksiya mahsuli; b) fonema til sistemasi tarkibida relyatsion qiymatga ega, shunga ko‗ra u tilning strukturaviy elementi deb qaralishi kerak; v) fonemalar morfemalar bilan bog‗lab qaralishi lozim, chunki ular jonli til elementlari, masalan, semasiologik va morfologik darajadagi birliklar –
1 Амирова Т.А., Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики. 1975. С. 483. 53
morfemalar tarkibidagina lisoniy qiymatga ega bo‗ladi va lisoniy birlik deb qaraladi; g) fonema morfemaning harakatchan komponenti va ma‘lum morfologik kategoriya belgisi sifatida fonologiya bilan morfologiya o‗rtasidagi bog‗lovchi zveno sanaladi. I.A. Boduen de Kurtenening bu fikri uning til sistemasidagi quyi (fonologik) va yuqori (morfologik) bosqichlar o‗rtasida aloqa borligiga, bunday aloqalar mexanizmini aniqlashga jiddiy e‘tibor berganligini ko‗rsatadi. Ayni shu qarashlar keyinchalik tilshunoslikda fonologiya bilan morfologiya o‗rtasida yana bir bosqich - morfonologiya bor degan g‗oyaning yuzaga kelishiga asos bo‗lgan. 6. I.A. Boduen de Kurtenening ilg‗or g‗oyalari uning shogirdlari G.Ulashin, T. Benni, V. Doroshevskiy, Ye.D. Polivanov, L.V. Shcherba ishlarida yanada ko‗proq rivojlantirildi va fonologiya ilmining hozirgi darajaga erishuvida muhim omil bo‗lib xizmat qilib kelmoqda. 1
II. L.V. Shcherba I.A.Boduen de Kurtenening iste‘dodli shogirdlaridan biri edi. U o‗zining 1912 yilda nashr qilingan "Sifat va miqdor nuqtai nazaridan rus unlilari" nomli asarida fonemani "bizning psixik faoliyatimiz mahsuli..." deb ta‘riflagan. 2
"Fransuz tili fonetikasi" (1937) va "Tilshunoslikning navbatdagi muammolari" (1945) nomli asarlarida yanada rivojlantirildi. Nutq tovushlari tavsifiga u uch xil nuqtai nazardan yondashadi: 1) fizik tabiatiga ko‗ra (L.V. Shcherba uni nutq tovushiking fizik aspekti deb nomlaydi); 2) biologik asosiga ko‗ra (L.V. Shcherbada - biologik aspekt); 3) lingvistik yoki ijtimoiy moxiyatiga ko‗ra (L.V. Shcherbada – lingvistik aspekt). Bu aspektlarning uchinchisini L.V. Shcherba til uchun eng muhim jihat deb qaraydi. 1
Akad. L.V. Shcherbaning fonetika va fonologiyaga, uning asosiy birligi bo‗lgan fonemaga oid qarashlari va g‗oyalarini quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin:
1
2
Щерба Л.В. Русское гласные вы качественном и количестветном отношении. - С.-Петербургь:,1912.С. 15. 1
Щерба Л.В. Фонетика французского языка. Часть 1-теоретическая. Глава 1. Введение. В. Что такое звук речи? // История ... языкознания. Хрестоматия. М.: Высшая школа, 1988. С. 185 - 188.
54
1) fonetikani fonologiyadan ajratib bo‗lmaydi. Ular bir fanning ikki (kuyi va yuqori) bosqichlaridir; 2) fonetika morfologiyaning tarkibiy qismi emas, u alohida mustaqil fan; 3) fonema tilning eng kichik birligidir, u talaffuz oqimidan ajratib olinadi; 4) fonemalarning ma‘no farqlash vazifasi bor; 5) fonema nutqda o‗z ottenkalari shaklida namoyon bo‗ladi; 6) fonemaning differensial belgilari mavjud bo‗lib,
bu belgilar artikulyatsiyaga oid terminlar bilan nomlanadi; 7) fonemalar qarama-qarshiliklar birligidan iborat sistemaga birlashadi. L.V. Shcherbaning fonetika va fonologiyaga oid g‗oyalari Leningrad (hozirgi S.-Peterburg) fonologiya maktabining tarkib topishiga asos bo‗lgan. III. Prof. B.D. Polivanov I.A. Boduen de Kurtenening g‗oyalariga hamohang fikr bildirgan tilshunoslardan biridir. U o‗zining 1915-1916 yillarda o‗qigan va 1923 yilda "Tilshunoslikka kirish va umumiy fonetika bo‗yicha ma‘ruzalar" ("Leksii po vvedeniyu v yazыkoznanie i obщey fonetike") nomi bilan nashr qilingan nazariy kursida quyidagilarni ta‘kidlaydi: "Shuni nazarda tutish
1
Ye.D. Polivanovning fonologiyadagi xizmatlaridan biri shuki, u fonologik tizimning tarixiy taraqkiyotida sodir bo‗ladigan divergensiya (bir fonemaning ikkiga parchalanishi) va konvergensiya (ikki fonemaning bir fonema holiga kelishi) nazariyalarini ishlab chikdi. Yuqoridagi ma‘lumotlardan ko‗rinadiki, Ye.D. Polivanov fonemani so‗zning morfologik tarkibi sifatida qaragan, bu hol uni keyinrok yuzaga kelgan Moskva fonologiya maktabining ilk namoyandalaridan biri deb qarashga asos bo‗ladi.
1
1988. С. 178.
55
IV. Leningrad (xozirgi S. - Peterburg) fonologiya maktabi, yuqorida qayd etilganidek, akad. L.V. Shcherba g‗oyalariga tayanadi. Bu maktab vakillari orasida XX asr tilshunosligining yirik namoyandalari bor: M.I. Matusevich, L.R. Zinder, A.N. Gvozdev, Ya.V. Loya va boshqalar shular jumlasidandir. Leningrad fonologiya maktabi nazariyasida fonemaga oid quyidagi qarashlar tayanch g‗oyalar tarzida ta‘kidlanadi: 1. Fonemalarning so‗zlarni va so‗z shakllarini farqlash vazifalari bor. 2. Fonema turli ottenkalar majmuidan iborat tovush tipidir. 3. Fonema nutq oqimining bo‗linmas birligidir. 4. Fonemalar tarkibi tarixan o‗zgarib turadi. 1
5. Nutqning fonemalarga bo‗linishi. 6. So‗zlarning minimal juftliklari. 7. Fonemalar bir-biriga qarama-qarshi qo‗yiladi. 8. Fonemalar sistemasi. 9. Boshqa tillardan o‗zlashtirilgan so‗zlar muayyan til fonemalari tarkibining rivojiga ta‘sir o‗tkazishi mumkin. Yuqorida ko‗rsatib o‗tilgan belgilar xisobga olinib, Leningrad fonologiya maktabida fonemaga quyidagicha ta‘rif beriladi: tarixan tarkib topgan, nutq oqimida boshqa bo‗laklarga parchalanmaydigan, fonologik tizimda bir-biriga qarama-qarshi qo‗yiladigan, mustaqil ahamiyatga ega bo‗lishi mumkin bo‗lgan, so‗z yoki grammatik formalarning tovush tarkibiga kirib, ularni o‗zaro farqlash imkonini beradigan til birligi fonema deyiladi. Nutqdagi turli fonetik pozitsiyalarda fonemaning turli ottenkalari qatnashadi. 2
Moskva fonologiya maktabida fonema nazariyasi XX asrning 20- yillari o‗rtasida Moskva fonologiya maktabi nomi bilan shakllanadi. Bu maktab vakillari S.-Peterburg (sobiq Leningrad) maktabi vakillaridan farqli ravishda fonemaga morfologik nuqtai nazardan yondashadilar.
1
Матусевич М.И. Юқоридаги асар. 37-бет.
2 Матусевич М.И. Соременный русский язык. Фонетика. М.: Просвещение, 1976, С. 32-41.
56
Moskva fonologiya maktabi Nikolay Feofanovich Yakovlev (1892-1974), Ruben Ivanovich Avanesov (1902-1982) va Vladimir Nikolaevich Sidorov (1903-1968), Sergey Ignatevich Bernshteyn (1892-1970), Petr Savvich Kuznetsovdir (1899-1968), Aleksandr Aleksandrovich Reformatskiy (1900- 1978) kabi olimlarning tadqiqotlari asosida shakllangan. 2
Moskva fonologiya maktabining asosiy qarashlari quyidagilar: 1. Moskva fonologiya maktabida fonema nazariyasining asosini fonemaning morfemik aspekti tashkil qiladi. Bu maktab vakillarining fikricha, fonema ma‘lum darajada mustaqil bo‗lgan, demak, so‗z va morfemaning tovush qobig‗iga bog‗liq bo‗lmagan birlik emas, balki so‗z va morfemaning tarkibiy elementidir. 3 Demak, bu masalada Moskva fonologlari I.A. Boduen de Kurtenening fonemaga morfologik birlik sifatida qarashiga tayanishadi. 2. Kuchli pozitsiyada fonema o‗zining asosiy ko‗rinishini maksimal saqlaydi va shu ko‗rinishida u boshqa fonemaga qarama-qarshi qo‗yiladi. Kuchsiz pozitsiyada fonemaning asosiy ko‗rinishi o‗zgaradi. Masalan, unli fonemaning urg‗uli bo‗g‗inda bo‗lishi shu unli uchun kuchli pozitsiya (sad, raz, mal kabi so‗zlar tarkibida), urg‗usiz bo‗g‗inda bo‗lishi esa, kuchsiz pozitsiya (sama, sadы‘, malы‘ kabi so‗z formalari tarkibida) sanaladi. Kuchsiz pozitsiyada unli o‗zgaradi: s۸ma, s۸dы, M ۸
kabi. Undosh fonemalar uchun kuchli pozitsiya ularning unlidan oldin kelishi (vodá, bedá kabi), kuchsiz pozitsiya esa so‗z oxirida yoki jarangsiz undoshlar oldida bo‗lishidir: kot va kod (talaffuzda ikkalasi ham kot), glas va glaz (talaffuzda ikkalasi ham glas) kabi. 3. Pozitsiya tushunchasi bilan Moskva fonologiya maktabida variatsiya va variant gushunchalari ham bog‗lanadi. Masalan, mat, mat, myat, myat so‗zlaridagi "a" ning ottenkalari shu fonemaning variatsiyalari bo‗ladi (perseptiv jihatdan kuchsiz pozitsiya natijasi sifatida); prud va prut so‗zlari oxiridagi "d" va "t" esa
2
3
Нурмонов А., Искандарова Ш. Тилшунослик назарияси. Т.: ―Фан‖. 2008й. 57
fonema variantlari sanaladi (signifikativ jihatdan kuchsiz pozitsiya natijasi sifatida), shuningdek, soma va samá, lesá va lisá so‗zlarining birinchi bo‗g‗inidagi unlilar ham fonema variantlaridir. Variatsiyalar bir fonemaga, variantlar esa ikkita har xil fonemaga tegishlidir. 4. Ikki fonema o‗rtasidagi differensial belgilarning kuchsiz pozitsiyada yo‗qolishi Moskva fonologiya maktabi nazariyasiga ko‗ra neytralizatsiya (mo‗‘tadillashuv) sanaladi. Neytralizatsiya, asosan, bir belgi bilan farqlangan fonemalarda sodir bo‗ladi: plod va plot (talaffuzda plot va plot) kabi. 5. Fonemalar tilda fonologik sistemalarga uyushadi, bu sistemada ular turli zidlanishlar (oppozitsiyalar) munosabatida bo‗ladi. 6. "Fonema
varianti" tushunchasi Moskva fonologiya maktabida "giperfonema" tushunchasi bilan ham bog‗lanadi. Masalan: somá va samá (talaffuzda: samá va samá). Giperfonema: a / o; lesá va lisá (talaffuzda: lisá va
Fonologiyaning ilmiy predmet sifatida shakllanishida Praga tilshunoslik to‗garagi nomi bilan ma‘lum bo‗lgan funksional tilshunoslik maktabining o‗rni kattadir. Bu maktab 1926-1952 yillar orasida faoliyat ko‗rsatgan. Uning vakillari qatorida chex olimlari V. Matezius, B. Trnka, B. Gavranek, I. Vaxek, Ya. Mukarjovskiy, V. Skalichka, Y. Korjinek, rus olimlari N.S. Trubetskoy, P.O. Yakobson, S.O. Karsevskiy va boshqalar bo‗lgan. Mazkur maktab vakillarining asosiy nazariy qarashlari "Praga tilshunoslik to‗garagi tezislari"da (1929 y.), shuningdek qator maqolalarda o‗z ifodasini topgan. Bunga ko‗ra fonologiyada til tovushlarining akustik obrazlariga, ularning sistema
ichidagi aloqa-
munosabatlariga, demak, funksional sistema elementi sifatidagi tavsifiga alohida e‘tibor qaratilishi ktrak. 1 Shundan kelib chiqib, fonologiyaning vazifa doirasi quyidagicha belgilanadi: a) eng oddiy va ahamiyatli akustik-artikulyatsion obrazlarni (fonemalarni), ular o‗rtasidagi aloqa-munosabatlarni aniqlash orqali muayyan tilning strukturaviy
1
II. М: Учпедгиз, 1960. С. 72-73.
58
sxemasini belgilash. Bunda, xususan, fonologik korrelyatsiyalarga alohida e‘tibor berish talab qilinadi; b) muayyan tildagi fonemalarning birikish imkoniyatlarini, shuningdek, fonema variatsiyalarining guruhlanishi va tarqalish darajasini aniqlash; v) muayyan tildagi fonemalarning ko‗llanish darajasini, ularning funksional jihatlarini o‗rganish. 2
N.S. Trubetskoyning fonologik nazariyasi. Nikolay Sergeevich Trubetskoy o‗zining nemis tilida yozilgan va 1960 yilda rus tiliga tarjima qilingan "Fonologiya asoslari" kitobida fonologiya nazariyasini qarama-qarshiliklar birligi dialektikasi asosida shakllantirgan. Bu nazariyaga ko‗ra, fonologik sistemada asosiy rolni fonemalar emas, ma‘no
1
tayanib N.S.Trubetskoy fonologik oppozitsiyalarning uch prinsipga asoslangan quyidagi tasnifini ishlab chiqadi: 1)oppozitsiya bilan oppozitsiyalar sistemasi o‗rtasidagi munosabatga ko‗ra: bir o‗lchovli, ko‗p o‗lchovli, proporsional va yakkalangan oppozitsiyalar; 2)oppozitsiya a‘zolari o‗rtasidagi munosabatga ko‗ra: privativ, gradual va ekvipolent oppozitsiyalar; 3)oppozitsiya a‘zolarining ma‘no
oppozitsiyalar va neytrallashuvchi oppozitsiyalar. N.S.Trubetskoyning bu tasnifi va unga asos bo‗lgan oppozitsiyalar metodi o‗zbek tiliga dastlab prof. A. Abduazizov tomonidan tatbiq etilgan. 2
fonema bilan tovush (aniq fizik birlik) o‗rtasidagi aloqadorlik ham o‗z ifodasini topgan. N.S. Trubetskoyning ta‘kidlashicha, oppozitsiya a‘zosi sifatidagi fonema aniq tovushga teng emas, chunki tovushlar fonemalarning moddiy ramzlari, xolos. Fonema turli pozitsiyada ana shu tovushlardan biri shaklida reallashadi. Bunday
2
Жамолҳонов Ҳ. Ўзбек тилининг назарий фонетикаси. Ўз.Р.Фанлар академияси ―Фан‖ нашриѐти 2009 й.
1 Трубецкой Н.С. Основы фонологии. С.74. М., 1960.
2
Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Тошкент: Ўкитувчи, 1992. 29-35-бетлар.
59
tovushlarni u fonema variantlari deb nomlaydi. Uningcha: a) ikki tovush bir xil pozitsiyada qo‗llanib, so‗z ma‘nosini o‗zgartirmasa, ular bir fonemaning fakultativ variantlari sanaladi. 1
N.S. Trubetskoy bir mustaqil fonemani va fonemalar birikmasini aniqlash bo‗yicha ham qator qoidalarni bergan. Ulardan muhimlari quyidagilar: 1) ikki tovush birikmasining komponentlari ikki bo‗g‗inga aloqador bo‗lmasa (ikki bo‗g‗inga ajralmasa), bunday birikma yaxlit bir fonema sanaladi. 2) tovushlar guruhini birgalikda artikulyatsiya qilish mumkin bo‗lsa va talaffuz davomida asta-sekin susayish yoki qisqarish ro‗y bersa, bunday tovushlar guruhi bir mustaqil fonema sanaladi. 3) cho‗ziqligi o‗sha tildagi boshqa fonemalarning cho‗ziqligiga to‗g‗ri kelgan tovush birikmalari bir fonemaning vakili sifatida qaralishi mumkin; 4) to‗rtinchi qoida yuqoridagi uch qoidani o‗z ichiga oladi va muayyan fonemalar uchragan holatda boshqa fonemalar birikmasi uchramasligini nazarda tutadi. 5) oddiy fonemalar mustaqil fonemalardir; 6) birikmali fonemaning (masalan, diftongning) biror elementi boshqa fonemaning kombinator variantiga to‗g‗ri kelsa, bunday birikma ma‘lum fonemaning vakili deb qaralishi mumkin. 7) bir tovush yoki tovushlar birikmasi yuqoridagi qoidalarga bo‗ysunsa, ular bir-birlariga nisbatan fonemaning fakultativ yoki kombinator variantlari munosabatida bo‗lsa, bunda o‗sha tovushlar guruhi yoki bir tovush o‗sha fonemalar birikmasining vakili bo‗ladi. 2
Amerika deskriptiv tilshunosligiga E. Sepir (1884-1939) va L. Blumfild (1887-1949) asos solishgan. 2
1
Қаранг : Н.А. Баскаков, А.С. Содиков, А.А. Абдуазизов. Умумий тилшунослик. 37-бет. 2
Жамолҳонов Ҳ. Ўзбек тилининг назарий фонетикаси. Ўз.Р.Фанлар академияси ―Фан‖ нашриѐти 2009 й.
2 Сепир Э. Язык. Введение в изучение речи. М.-Л., 1934 (Ингл. тилидаги нашри - 1921). Блумфилд Л. Язык. М., 1968 (Ингл. тилидаги нашри -1933). Яна шу муаллиф: Ряд постулатов для науки о языке. // Звегинцев В.Л. История языкознания XIX и XX веков в очерках и извлечениях. Часть И.М., 1960. С. 144-151.
60
Deskriptivistlar tilni nutqiy ifodalar majmui tarzida tasavvur qilishgan, shuning uchun tadqiqotning ob‘ekti sifatida ana shu ifodalar majmuini tanlashgan. Ayni shu usul fonologik darajadagi ikki (yoki bir necha) element o‗rtasida uch xil tipdagi aloqa-munosabatlar mavjudligini aniqlash imkonini bergan. Bunday tiplar tilshunoslikda distributsiya modellari (tavsiflash modellari) deb nomlangan.
Download 0.96 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling