O’zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi angren universiteti
Download 0.99 Mb. Pdf ko'rish
|
Kurs ishi
|
Mehnat bozori
- ish kuchini oldi-sotdi qilish munosabatini bildiradi. Ish kuchi insonni mehnat qilish qobiliyati sifati tovarga aylanadi, oldi-sotdi orqali ishlab chiqarishni asosiy omili bo'la oladi. Potensial mehnat qobiliyati bozordan o'tib, real amalda ishIayotgan mehnat qobiliyatiga aylanadi. Bozor Ist'emol tovarlari bozori Resurslar bozori Mehnat bozori Shou- biznes bozori Intellektual tovarlar bozori Moliya bozori 7 Intellektual tovarlar bozori bozorni maxsus turi bo'lib, aqJiy mehnat mahsuli bo'lmish tovarlar va xizmatlaming ayirboshlanishini bildiradi. U sivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotida keng rivojlangan bo'lib, unda sotuvchilar va xaridorlar maxsus tovar hisoblangan ilmiy g'oyalar, texnikaviy yangiliklar, san'at asarlari, xilma-xii axborotlami oldi-sotdi qilish yuzasidan munosabatda bo'ladilar. Mazkur bozor ham kiehik qismlardan iboratki, ular ilmiy-texnik ishlanmalar bozori; kino bozori; tasviriy san'at bozori; musiqa bozori; antikvar buyumlar bozoridan tashkiI topadi. lntellektual tovarlar bozorida ilmiy-texnikaviy ishlamalar oldi-sotdisi katta o'rin tutadi. U amalda patent, litsenziya va «nou-xau» sotishdan iboratdir. Bu yerda ilmiy- texnikaviy yangiliklar xaridor mulkiga aylanishi sharti bilan yoki o'zida aylanish sharti bilan sotiladi. lntellektual bozorda ko'pincha innovatsiya firmalari ish yuritadilar. Ular yangilikni topish, uni bozorda sotish, ishlab ehiqarishga joriy etish yuzasidan xizmat ko'rsatadiIar. Bu ishda injiniring va konsalting firmalari ham qatnashadi. Shou-biznes bozori intellektual tovar bozorining eng yirik turlaridan biri hisoblanadi. Bu bozor yordamida har xiI pullik tomoshalar ko'rsatish yo'li bilan daromad topiladi. Shou-biznes bozori bilan maxsus firmalar, madaniy-musiqaviy uyushmalar yoki ayrim biznesmenlar shug'ullanadi. Moliya bozori - bu bozor moliya resurslari, ya'ni pul va pulga tenglashtirilgan qog'ozlar bozoridir va shu bilan bir qatorda, moliya tizimini ajrnlmas qismi hisoblanadi. Bunda oldi-sotdi qilinadi, pul mablag'larining talab va taklifga qarab, erkin harakati ta'minlanadi. Moliya bozorida firmalar, moliya muassasalari, davlat va aholi qatnashadi. Moliya bozori keng ma'noda pul bozori, kapital bozori, investitsiya bozori, qimmatli qog'ozlar bozori, valuta bozori, sug'urta bozori va boshqalami birlashtiradi. Pul bozori qisqa muddatli kredit bozori, kapital bozori esa uzoq muddatJi kredit bozori ekanligi bilan ajralib turadi. Bu bozorda puldorlar, banklar (vositachilar) va pulga muhtojlar qatnashadilar, sotilgan pul narxi esa foizni tashkil etadi. Qimmatli qog'ozlar bozorida aksiya, obligatsiya, xazina majburiyatlari, sertifikatlar oldi-sotdi qilinadi. Bu bozor fond bozori deb yuritiladi. Qimmatli qog'ozlaming dastlabki sotilishi birlamchi fond bozorida o'tkaziIadi, chiqarilgan qimmatli qog'ozlar obuna shaklida yoki ro'yxat bilan xaridorlarga sotiladi. Ulaming qayta sotilishi ikkilamchi fond bozorida yuz beradi, uni fond birjasi deb yuritiladi. 8 Pul va qimmatli qog'ozlar bozori iqtisodiyotni boshqarishning muhim yo'llaridan biridir. Bu bozor davlat xarajatlarini kreditlash va budjet taqchilligini qoplashning manbayi sifatida katta ahamiyatga egadir. Moliya bozori orqali vaqtinchalik bo'sh turgan moliyaviy resurslar harakatga keltiriladi. Moliya bozori kapitalini demokratiyalashtiradi, oz miqdordagi moliyaviy resurslami to'plab yirik kapitaIga aylantiradi, ko'pchiIikni foyda topishdan bahramand etadi. Bozorda kapital egalari vaqtinchalik bo'sh turgan moliyaviy resurslaridan daromad olishni xohlasa, bozoming boshqa qatnashchilari esa, joriy iste'molga yoki tovarlar va xizmatIar ishlab chiqarishga, qurilishga yoki savdoga investitsiya qilishga ehtiyoj sezishadi. Aholining jamg'armalari - vaqtinchalik bo'sh moliya resurslarini taklif qilishdir. Kredit investitsiyalarj vaqtinchalik bo'sh moliya resurslariga talabgor. Oxir-oqibatda kredit resurslarining talab va taklifi moliya resurslarining oldi-sotdi jarayoni yuz beradigan o'ziga xos moliya bozorlarining paydo bo'lishini belgilaydi. Moliya bozori va ularga faoliyat ko'rsatadigan muassasalari mamlakatning moliya tizimini tashkil qiladi. Moliya tizimi mamlakat iqtisodiyoti uchun hayotiy zarurat bo'igan ko'pgina muhim vazifalarni bajaradi: 1. Jamg'arish vazifasi. Moliya muassasalari tizimi aholiga, korxonalarga foizli va foizsiz omonatlar, qimmatli qog'ozlar - depozit sertifikatlar, obligatsiyalar shaklidagi pul jamg'armalarining xilma-xil usullarini taklif qiladi. Moliya muassasalari korxonalar va uy xo'jaliklarining «vaqtinchalik harakatsiz pullari» ning xarid qobiliyatini saqlash va ko'paytirish majburiyatini oladi. 2. Kreditlash vazifasi. Bu - moliya tizimining faol vazifasidir. U birinchi vazifa bilan chambarchas bog'lanib ketgan, chunki moliya muassasalarining, xususan, banklarning kredit berish salohiyatini mamlakat iqtisodiyotida jamg'arilayotgan moliya mabIag'lari hajmiga bevosita bog'liqdir. 3. To 'Iovlarga xizmat ko 'rsatish vazifasi. Har qanday iqtisodiyotda tovar, moliya operatsiyalari bilan bog'liq bo'igan to'lovlar doimo va katta hajmlarda amalga oshiriladi. Xo'jalik yurituvchi subyektlar (korxonalar) o'z xodimlariga ish haqi va mukofotlar beradi, xomashyo va tovar yetkazib beruvchilarga haq to'laydi, soliqlar va boshqa majburiy to'lovlami to'laydi va h.k. Bu hisob-kitoblaming barcha turli- 9 tuman vositalari, jumladan, to'iov topshiriqnomalari, talabnomalar, akkreditivlar, cheklar, veksellar, kredit kartochkalari va h.k. yordamida bajariladi. 4. Iqlisodiy siyosal vazifasi. Markaziy bank va hukumat moliya tizimini pul-kredit va tiskal dastaklariga ta'sir ko'rsatib, davlat iqtisodiy siyosatini zarur yo'nalishida o'tkazadi. Iqtisodiy faoliyatda pul qarz olish juda keng tarqalgan va qarz oluvchilar sifatida bozoming turli-tuman mayda hamda yirik qatnashchilar - aholi, xususiy tirmalar, korporatsiyalar va h.k.lar ishtirok etadi. «Moliya bozori» atamasijuda keng tushuncha yoki bu moliya kredit mexanizmining amal qilish sohasidir. U haqiqatan ham, keng ma'noli va murakkab iqtisodiy toifani tashkil qiladi hamda muayyan moliya muassasalari orqali o'zaro ta'sirda bo'ladigan mulk egalari bilan sarmoya, qarz oluvchilar o'rtasidagi munosabatni tasvirlaydi. Hozirgi zamon iqtisodiyoti uchun moliya bozori o'ziga xos «asab markazi» hisoblanadi. Uning rivojlanishi darajasiga qarab, mamlakat iqtisodiyotining «ahvoli» haqida tikr yuritish mumkin , chunki moliya bozoriga ta'str ko'rsatib, jamiyatning iqtisodiy faoJiyatini boshqarish mumkin. Hozirgi zamon moliya bozorining asosini ko'p sonli moliya muassasalari yoki vositachilari tashkil qiladi. Bu sotuvchilami tashkil qiladi. Bu sotuvchiIar va xaridorlar, ya'ni sotiIadigan, xarid qilinadigan tovar, pul va boshqa moliya aktivlari mavjud bo'igan bozor. Ular vaqtinchalik foydalanish (majburiyatIi qarzlar shaklida) yoki butunlay (aksiyaga) berilishi mumkin. Shu bilan birga, moliya bozoridagi pul mablag'lari jamg'annalaming egalaridan qarz oluvchilarga boradigan ko'plab turIi-tuman yo'llar bilan ta'minlanib turadi. Iqtisodiy adabiyotda ular ikki asosiy guruhga ajraladi. Moliyaning bajaradigan funksiyasi nuqtayi nazaridan moliya tizimining vazifasi bozor iqtisodiyotidagi transaksiyalarga xizmat ko'rsatish, jamg'armalami jamlash va taqsimlashdir. Bozorning eng yuqori darajada rivojlangan turi moIiya bozori hisoblanadi. Iqtisodiyotning rivojlanishi tarixiga nazar tashlansa, moliya bozorini, avvalambor, insoniyat jamiyatida pulning paydo bo'lishi va u bilan bog'liq bozor munosabatlarini amalga oshirila bosh lashidan shaklIanishini ko'rish mumkin. Asrlar davomida moliya bozori, uning mazmuni va unga oid tushunchalar shakllanib, uzluksiz rivojlanib kelmoqda. Bunga sabab, inson sivilizatsiyasining moliya sohasidagi tajribasi boyishi, unda shaxslaming (yuridik va jismoniy) moliyaviy munosabatlari va 10 qiziqishlari kengayib. maqsadlari va faoliyat turlari ortib, manfaatlari tobora o'sib, ularning haq-huquqlari borgan sari mustahkamlanib va ta'minlanib borishidir. Hozirda moliya bozori yuqori darajada tashkillashgan va lIzluksiz rivojlanayotgan, borgan sari jahon miqyosida globallashib borayotgan alohida bir butun va o'z muhitiga ega munosabatlar va institutlar (qatnashchilar) majmuasi sifatida namoyon bo'luvchi murakkab tizim ekanligi aniq bo'lmoqda. Bunda moliya bozorlari nafaqat milliy iqtisodiyot, balki global iqtisodiyot rivojini belgilamoqda. Uning mazmun-mohiyati quyidagi konseptual tushuncha va qonuniyatlar asosida belgilanadi. Moliya bozori har qanday mamlakatning umumiy bozorini tarkibiy, ammo asosiy va alohida qismidir. Lekin moliya bozorining asosi real tovarlar bozoridir. Bunda moliya bozori real iqtisodiyot va tovar bozorining ustqurmasi sifatida namoyon bo'lishi bilan birga tovar bozori va iqtisodiyotni moliyaviy ta'minlaydi va muvofiqlashtiradi, umuman, iqtisodiyotning obyektiv holatini ifodalaydi va rivojlanishini belgilaydi. Moliya bozori o'z ichiga quyidagi segmentlarni (xususiy bozorlarni) oladi: • pul-kredit (bank va boshqa kredit tashkilotlari kapitallari) bozori; • qimmatli qog'ozlar (fond, kapitallar) bozori; • valuta va unga tenglashtirilgan avuarlar (qimmatbaho metallar, kamyob elementlar, san'at asarlari va h.k.) bozori; • sug'urta va pensiya fondlari bozori, lotereya o'yinlari instrumentlari. Moliya bozori iqtisodiyotda quyidagilar mavjud bo'igandagina samarali faoliyat ko'rsatishi mumkin: • effektiv (samarali) mulkchilik tizimi; • investitsiya uchun mo'ljallangan yetarli jamg'armalar (moliyaviy resurslar, mablag'lar) va iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan ta'minlangan moliyaviy instrumentlar; • talab va taklifni obyektiv mutanosibligi; • moliya bozori infratuzilmasini samarali faoliyati; • bozor qonunlari, tamoyillari va qonunchiligini hukm surishi; • moliyaviy barqarorlik, raqobatbardoshlilik va xavfsizlik, xavf-xatarlami bashoratliligi. Moliya bozorida resurslar harakati quyidagi omillarga bog'liq: • bozoming daromadlilik darajasi; • bozorni soliqqa tortish shart-sharoitlari; 11 • kapitalni yo'qotish yoki nazarda tutilgan foydani olohnaslik xavf-xatari; • bozomi samarali institutsional va funktsional tashkillashgani; • bozomi samarali muvofiqlashtirilganligi va nazorat qilinishi; • moliyaviy instrumentIaming real bazis bilan ta'minlanganligi va shu asosda iqtisodiyot va moliya bozorini ekvivaientIigi; • jamiyatning mentaliteti va tanlab olgan rivojlanish modeli; • makro- va mikroiqtisodiy barqarorlik; • tashqi kuchlar va hodisalaming bozorga ta'siri va boshqalar. Moliya bozorining xossalari quyidagilardan kelib chiqadi: • moliyaviy instrumentJar va ular bo'yicha iqtisodiy-huquqiy munosabatlami ta'minlovchi tashkillashgan murakkab infratuzilmaga (institutsional va funksional tuzilmaga) va faoliyat mexanizmiga ega dinamik tizim; • ochiqlik, teng imkoniyat, erkin raqobat, obyektiv bozor bahosi, tavakkalchilik, omillar va voqeliklar (jarayonlar)ni o'lchamIiligi (tahlil qilinishi, baholanishi va prognozlanishi mumkinligi): • moliyaviy instrumentlaming monetizatsiyalashgan real bazis va sifat bilan ta'minlanganligi, standartlashganligi va unifikatsiyalanganligi; • bozor va uning qatnashchilarini transparentliligi (informatsion shaffofligi); • moliyaviy instrumentlaming optimal hajmi va baholarini obyektiv talab va taklifdan kelib chiqqan holda shakllanishi; • moliyaviy instrumentiaming erkin muomalasi industriyasi uchun bozor infratuzilmasi bilan ta'minlanganligi; • bozor qatnashchilarining biznes quvvati potensiali (sifat parametrlari darajasi miqdori bo'yicha); • bozomi tartiblashtirilganligi (muvofiqlashtirilishi va nazorat qilishishi darajasi bo'yicha). Moliya bozorining muhim xossalariga quyidagilar kirndi: bozor geografiyasi kengligi va chegaralari, bozoming tashkiliy modeli parametrlari, bozomi raqobatbardoshliligi va xavfsizligi darajasi, bozorning tavakkalchilik darajasi, bozorningjalbdorliligi. bozoming egiluvchan moslashuvchanligi darajasi, bozomi iqtisodiyotga ekvivalentlilik darajasi, bozoming funksiyalarini bajarishi darajasi, bozorlari omillarga ta'sirchanligi darajasi. Sanab o'tilgan xossalar moliya bozori muhitining quvvat potensialini belgilaydi va rivojini shakllantiradi. Ya'ni, moliya bozori muhitining quvvat potensiali darajasi - bosh (integral) xossa sifatida - moliya bozorining sanab o'tilgan xossalari darajasi miqdori bilan belgilanadi va baholanadi. Shunday qilib, yuqoridagilarning barchasi moliya bozorining mazmuni va xususiyatlarini ifodalaydi. 12 Moliya bozorining bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati uni tomonidan quyidagi qulay sharoitlarni ta'minlanishi. bilan bog'liq asosiy vazifalari asosida belgilanadi: • iqtisodiyotning real sektoriga investitsion moliya resurslarni samarali jalb qilinishi; • kapitalni samarasiz tarmoqdan samaralisiga qayta taqsimianishi; • davlat budjetiga xizmat ko'rsatishi, uning kamomadi (defitsiti)ni qoplash uchun pul mablag'larini samaralijalb qilinishi; • iqtisodiyotning holatini aniq bozor indikatorlari yordamida baholanishi; • inflatsiya sur'atlari va valuta kurslari o'zgarishiga operativ ta'sir ko'rsatilishi; • davlatning kredit-pul va budjet-soliq siyosatini obyektiv va mutanosiblikda olib borilishi; • mulkka egalik huquqini ishlab chiqarish vositalariga qayta taqsimlanishi; • jahon globallashuvijarayonlariga miIliy iqtisodiyotni integrallashuvi. Moliya bozorining iqtisodiyotdagi funksiyasi asosida uning o'rni va rolini makroiqtisodiy pozitsiyadan ko'rish muhim aharniyatga ega. |
