O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a’zam xoliqov

qanday ifodalash, bayon etish, qanday so‘rash va qanday javob berish 
masalasiga kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi jismlarga 
va hodisalarga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb tasdiqlayman...” 
Forobiy “Fozil odamlar shahri” asarida mudarrisning “so‘zlari aniq bo‘lsin, 
fikrini va aytmoqchi bo‘lgan mulohazalarini ravon va ravshan bayon eta 
olsin... Bilish va o‘qishga muhabbati bo‘lsin, o‘rganmoqchi bo‘lgan 
bilimini charchashni sezmasdan, osonlik bilan o‘zlashtira olsin” deydi.
Unsurul Maoliy Kayqovus tomonidan 1082-1083 yillarda yaratilgan, 
qadimgi Sharq pedagogikasining ajoyib namunalaridan biri hisoblangan 
«Qobusnoma»da ham nutq odobi va madaniyati haqida ibratomuz fikrlar 
bayon etilgan. Muallif farzandiga qilgan nasihatlari orqali o‘quvchini 
yoqimli, muloyim, o‘rinli so‘zlashga, behuda gapirmaslikka undaydi. 
So‘zlaganda o‘ylab, har bir fikrdan kelib chiqadigan xulosalarni ko‘z 
oldiga keltirib gapirish kerakligini, kishi aql-idrokli bo‘lishi, o‘zini xalq 
orasida omiy, kamtar tutishi lozimligini eslatib, mahmadonalik qilish, 
ko‘p gapirish donolik belgisi emasligini ta’kidlaydi, hamda “Odamlarda 
mavjud barcha qobiliyatlarning eng yaxshisi nutq qobiliyatidir” deydi. 
“Ey farzand, agar sen har qanday notiq bo‘lsang ham, o‘zingni bilgan-
lardan pastroq tutgil, toki so‘z bilimdonligi vaqtida bekor bo‘lib qolma-
gaysan. Ko‘p bilu, oz so‘zla, kam bilsang, ko‘p so‘zlama, chunki aqlsiz 
kishi ko‘p so‘zlaydi, deganlarki, jim o‘tirish salomatlik sababidir. Ko‘p 
so‘zlovchi aqlli odam bo‘lsa ham, xalq uni aqlsiz deydi...” - deb uqtiradi 
alloma. U axloqlilikning birinchi belgisini suxandonlikda deb biladi. 
“Suxango‘ylar notiqlikda rost so‘zlash kerak. So‘zlaganda andishalik 
bo‘lish, sovuq so‘zlik bo‘lmaslik, kam gapirish, kamtarlik, birovning 
so‘zini diqqat bilan eshitish ularning burchidir” deb ta’kidlaydi. 
Ulug‘ shoir Yusuf Xos Hojib turkiy xalqlarning XII asrdagi ajoyib 
badiiy yodgorligi bo‘lgan “Qutadg‘u bilig” (“Baxt keltiruvchi bilim”) 
asarida so‘zlarni to‘g‘ri tanlash va to‘g‘ri qo‘llash haqida “Bilib so‘zlasa 
so‘z bilig sanalur” degan. Mutafakkir so‘zlovchini tilning ahamiyatini 
tushungan holda, hovliqmasdan, so‘zning ma’nolarini yaxshi anglab, 
nutqni ravon qilib tuzishga chaqiradi va so‘zning qudratini shunday 
ifodalaydi:
Kishi so‘z tufayli bo‘ladi malak, 
Ortiq so‘z qiladi bu boshni egik, 
Tilingni avayla – omondir boshing, 
So‘zingni avayla uzayar yoshing.

---

184 
Adib Ahmad Yugnakiy (XII-XIII) ham mudarrislarni so‘zlaganda 
nutqni o‘ylab, shoshilmasdan, aql-idrok bilan tuzishga, keraksiz, bema’ni 
so‘zlarni ishlatmaslikka, mazmundor so‘zlar izlab topishga chaqiradi, 
Noto‘g‘ri tuzilgan nutq tufayli keyin xijolat chekib yurmagin, deb 
so‘zlovchini ogohlantiradi:
Uquv so‘zla, so‘zni eva so‘zlama,
So‘zing kizla, keyin, boshing kizlama. 
(So‘zni uqib so‘zla, shoshib gapirma, keraksiz, yaramas so‘zlarni 
yashir, yaramas gaping tufayli keyin boshingni yashirib yurma.) 
Nutq odobi deb yuritilgan qoida va ko‘rsatmalarda sodda va o‘rinli 
gapirish, qisqa va mazmundor so‘zlash, ezmalik laqmalikni qoralash, 
keksalar, ustozlar oldida nutq odobini saqlash, to‘g‘ri, rost va dadil gapi-
rish, yolg‘onchilik, tilyog‘lamalikni qoralash va boshqa qonuniyatlar 
to‘g‘risida fikr yuritiladi. 
Buyuk alloma Abdurahmon Jomiy o‘z adabiy merosida so‘z va nutq-
ning qudrati naqadar ulug‘ligini, tildek insonga chiroyli libos kiydirguvchi 
vosita hech qayerda bo‘lmasligini bayon etgan: 
Tildagi ketma-ket xatoga hayhot, 
Chiroyli kiyimlar berolmas najot. 
So‘zni kiyimingdek bekamu ko‘st qil,
Yoki kiyimingni so‘zingga rost qil. 
Mutafakkir Alisher Navoiy davlat arbobi sifatida, o‘zbek mumtoz 
adabiy tilining homiysi bo‘lgan buyuk shoirdir. Alisher Navoiy turkiy 
tilda go‘zal nutq tuzishning bayroqdori sifatida, o‘zining butun ijodiy 
merosi bilan o‘zbek tili boyliklarini namoyon etdi. Navoiy o‘zbek adabiy 
tilida buyuk asarlar yaratish mumkinligini va shu bilan o‘zbek xalqini 
butun jahonga mashhur qilishni isbotlab berdi. Shoir o‘zining “Muho-
kamatul-lug‘atayn” asarida har bir tilning ijobiy va salbiy tomonlari bor-
ligini eslatib o‘tadi.
Alisher Navoiyning “Muhokamatul-lug‘atayn”, “Mah-
bub-ul-qulub”, “Nazmul-javohir” asarlari o‘zbek tilida nutq tuzishning 
go‘zal namunalari bo‘lishi bilan birga, uning yuksalishiga ham katta 
hissa qo‘shdi. U o‘zining “Mahbub-ul-qulub” asarida shunday yozadi: 
“Til muncha sharaf birla nutqning holatidir va ham nutedurki, agar 
nopisand zohir bo‘lsak, boshning ofatidir...” ya’ni, til shuncha sharafi 
bilan nutqning qurolidir, agar u o‘rinsiz ishlatilsa boshning ofatidir. 
Navoiy ta’limi bo‘yicha so‘z: 

---

185 
Har kimki chuchuk so‘z elga izhor aylar, 
Har neki ag‘yor durur yor aylar. 
So‘z qattig‘i el ko‘ngliga ozor aylar, 
Yumshog‘i ko‘ngillarni giriftor aylar.
Xullas, Sharq mutafakkirlari, so‘z va nutqning inson hayotidagi o‘r-
ni, vazni va qadr qimmatiga jiddiy ahamiyat berganlar. Ular har bir so‘z-
ning nutqda o‘z o‘rni va ahamiyati borligini, nutqni qudratli qiluvchi 
so‘zdan kuchliroq va buyukroq narsa yo‘qligini, tilga e’tibor – elga e’ti-
bor ekanligini, so‘z sehri ila odamzod mo‘’jizalar yarata olishini doimo 
ta’kidlab, isbotlab kelganlar. So‘z orqali nutq va fikr oydinlashadi. O‘qi-
tuvchi ta’lim-tarbiyasining samaradorligi so‘z boyligi bilan belgilanadi. 
Demak, “So‘z tuzadi, so‘z buzadi, olqish ham so‘zdan, qarg‘ish ham so‘z-
dan, omonlik ham, yomonlik ham so‘z bilan, borliq ham, yo‘qlik ham 
so‘zdan, olamning yaralishi va gullab-yashnashi ham so‘zdan, yo‘q bo‘li-
shi ham so‘zdan”(R. Jumaniyozov).